Bir alışkanlık halini almaya başladı: Diktatörlüğü demokrasiye üstün gören, azınlıkların, dışlananların eşit yurttaşlar olarak toplumsal yaşama katılmalarını destekleyen politikalara nefret kusan, dinî dogmaların yasalara üstünlüğünü savunan, yabancı düşmanlığını bayrak yapan ve aynı zamanda emekçilerin haklarını ve doğayı koruyan önlemleri büyüme düşmanı ilan eden siyasetçilere günümüzde “popülist” etiketi yapıştırılıyor.

Dört dörtlük bir aşırı sağ söylemin, güçlünün şiddet kullanmasını yüceltmenin, hem milliyetçi hem dindar bir bağnazlığı bayrak yapmanın karşılığı popülizm midir? Soruyu şöyle de sorabiliriz: 21. yüzyıl faşizmlerinin mi adıdır popülizm? Popülizm kavramı bugün birçok toplumda geniş kitlelerde karşılığını bulan şiddet, nefret ve korku karışımı siyasal tahayyüle sırtını dayan ve bu tahayyülü kışkırtarak seçimleri kazanan siyasal oluşumları tanımlamak için kullanıldığında, onları göreli olarak meşrulaştırmış olmuyor mudur?

Çok yakın bir örneği somut olarak ele alarak, bu sorunun yanıtını arayabiliriz. 28 Ekim’de ikinci turda oyların yüzde elli altısını alarak Brezilya’da başkan seçilen ve görevine Ocak 2019’da başlayacak olan, yirmi sekiz yıldır silik bir milletvekilliği yapmış eski yüzbaşı Jair Bolsonaro’yu sadece sağ popülist veya otoriter popülist olarak tanımlamak yeterli midir?

Bolsonaro’nun başkanlık görevine başladıktan sonra yıllardır söylediklerinin politikasına ne kadar yansıyacağını, iki tur arasında biraz ılımlılaştırmaya çalıştığı radikal önerilerini ne ölçüde hayata geçireceğini şimdilik kestirmek zor. Buna karşılık Brezilya’da seçmen çoğunluğunun tercih ettiği siyasetçinin yakın geçmişte veya seçim kampanyasında sergilediği düşüncelerin, önerilerin kısa bir derlemesini yapmak, söz konusu olan sadece ve sıradan bir popülizm midir sorusunu yanıtlamaya başlamak için aydınlatıcı oluyor.

Önce sözü Jair Bolsonaro’ya bırakalım:

-“Bu kadar kapsamlı iş yasası karşısında ülkemizde işveren olmak sorunlu. Parmağında yüzükle geliyor, altı ay doğum izni. Kim ödeyecek faturayı? Patron.”

-“Brezilya’da uluslararası insan hakları günü hiçbir işe yaramazlar günü ilan edilmeli. Brezilya’da insan hakları eşkıyaları, hırsızları sadece koruyor.”

-“Oğlumun bir trafik kazasında ölmesini, eşcinsel olmasına tercih ederim. Her durumda benim için ölmüş olacaktır.(…) Çocuklarım eve zenci getirmezler, iyi aile terbiyesi almışlardır.”

-“Irkçılığa karşı, tacize karşı politika olmaz. Zavallı zenci, zavallı kadın, zavallı eşcinsel, zavallı Nordestino (Kuzeydoğu Brezilyalı)… Bu laflara son vereceğiz.”

-“Portekizliler Afrika’ya ayak basmadılar bile. Zencilerin kendileri köle ticaretini yürüttü.”

-“Yerliye artık bir santimetre toprak bırakmayacağız. Yaşasın Amazon’da ağaçların kesilmesi, bu işten çok kişi kazanacak.”

-“Polis gecekondu mahallesine giriyor. On, on beş, yirmi tanesini, her birine yirmi beş-otuz mermi sıkarak öldürüyor. Bunun için onu cezalandırmak değil, ona madalya vermek gerekir.”

-“İş sadece bana kalsa, her yurttaşın evinde ateşli silahı olurdu.”

-“Şimdi temizlik çok daha büyük olacak. Ya giderler ya da hapsi boylarlar. Bu kızıl marjinaller vatanımızdan kovulacaklar.”

-“Diktatörlüğün hatası öldürmek yerine işkence yapmak oldu. (…) Diktatörlük döneminde otuz bin pisliği kurşuna dizmek gerekirdi. Ulusa yapılacak en büyük hizmet bu olurdu.”

Bu nezih fikir ve söz sağanağından yapılan seçkiyi, Bolsonaro’nun evanjelist ilahiyattan esinlenerek geliştirdiği ve seçim kampanyasında çok sık kullandığı iki sloganla bitirelim: “Gerçeği öğreneceksiniz ve Gerçek sizi özgürleştirecektir.” ve “Brezilya her şeyin üstünde, Tanrı herkesin üstündedir.”

Jair Bolsonaro’yu iktidara taşıyan siyasal-toplumsal dalganın ilk adımı Dilma Roussef’in başkanlıktan düşürülmesiydi. Bunu Lula’nın hapsedilmesi izledi. Bolsonaro’nun taşkın ve saldırgan söylemi, 2002’den beri iktidarda olan Emekçiler Partisi’ne karşı orta sınıfta oluşan küskünlük ve hayal kırıklığının üst sınıflarda baştan beri sergilenen korku ve nefretle birleşmesini sağladı. Buna, alt sınıflarda ve gençlerde ciddi bir yankı uyandıran “hepsi gitsin!” dalgası ilave olunca, Bolsonaro’nun seçim kampanyası şiddet tapınmasına dönüştü. Örneğin Lula’nın hapiste çürüyeceğini muştulamakla yetinmedi Brezilya’nın yeni başkanı. İkinci turda rakibi olan Haddad’ı da hapse yollama vaadinde bulundu. 

Seçimin birinci turuna bir ay kala Emekçiler Partisi’nden 2004’te ayrılanların kurduğu Sosyalizm ve Özgürlük Partisi’nin (PSOL) eski bir militanı Bolsonaro’yu ağır biçimde bıçakla yaraladı. Bu saldırıyı “Tanrı’dan aldığı emir üzerine” yaptığını iddia etti. Gerçekten de bu saldırı, hayati tehlikeyi atlattıktan sonra, bu kez Tanrı’nın Bolsonaro’ya lütfuna dönüştü. Rakipleriyle yapılması öngörülen altı televizyon tartışmasına bu sayede katılmaktan kurtulurken, Emekçiler Partisi’nin “kızıl komünist kanlı katiller ocağı” olduğunun tescillendiğini ilan etme fırsatını kazandı. “Özgürleştirici Gerçek”, Brezilyalıların whatsapp hesaplarında yandaşlarının dolaştırdığı on binlerce yalan haberde yatıyordu. 

Jair Bolsonaro’nun iki ay sonra başkanlık koltuğuna oturduğunda kafasındakileri, seçim kampanyasında vaat ettiklerini ne ölçüde hayata geçirme olanağı olacak, şimdilik meçhul. Minyatür bir merkez sağ parti iken, 2018’de Bolsonaro’nun üye oluşunun ardından birkaç ay içinde aşırı sağ kulvara yerleşip, Brezilya’nın en çok oy olan partisine dönüşen Liberal Sosyal Parti’nin bu başkanlığı ne kadar taşıyabileceği de bilinmiyor. Bütün bunlara rağmen, Bolsonaro’yu sadece taşkınlıkla, saldırganlıkla, aşırılıkla taraftar toplayan sıradan bir popülist olarak değerlendirmek yanlış olacaktır. On yıllarca çapsızlığı, yeteneksizliği alay konusu olmuş bir siyasetçide aniden vücut bulan bu aşırı otoriter nasyonal-liberal alaşımın toplumun göreli çoğunluğunda yarattığı etkileşimi küçümsemek anlamına gelir böyle bir değerlendirme. Nasyonal yanı, milletin benimsediği dinin emrettiği düzene tâbi olmayı da içeren, liberal yanı ise piyasa ekonomisinin güçlülerinin arzuladığı toplumsal örgütlenme modelini gerçek özgürlük olarak sunmaya dayanan bu dinci, milliyetçi, cinsiyetçi, ırkçı otoriter magmayı, 20.yüzyılın ilk yarısında faşizm ve nasyonal-sosyalizmin temsil ettiği devrimci karşı-devrim dalgasının içinde bulunduğumuz yüzyılın koşullarında ortaya çıkan bir versiyonu olarak ele almak daha doğru olacaktır. 

Bolsonaro örneğinde karşımızda, kendini iktidara geldikten sonra ele veren, zaman içinde otoriterleşen bir siyasal lider figürü değil, faşizan dünyasını açıkça dile getirerek oy alan bir lider var. Bu nedenle kendisine Güney’in Trump’ı da deniyor. Unutmamak gerekir, Hitler de iktidara gelmeden çok önce Kavgam’da siyasal emellerini açıklıkla dile getirmişti.

Bolsonaro’nun Brezilya’da demokrasi direnişi karşısında tafrası kısa zamanda tükenecek ikinci sınıf bir Caudillo mu, yoksa kısa zamanda bütün Latin Amerika’ya yayılacak bir gerici otoriter restorasyon dalgasının öncüsü mü olacağını göreceğiz. İleride ne olacağından bağımsız olarak, reaksiyoner aşırı sağın bütün özelliklerini eksiksiz ve yüksek dozda içinde barındıran Jair Bolonsaro’nun temsil ettiği siyasal eğilimi, sadece popülizm olarak değil, 21. yüzyıl faşizmlerinin en anlamlı örneklerinden biri olarak değerlendirmek daha doğru olacaktır.