"Koyunu, hemen ilk baştan seçme, bırak onu Allah seçsin ve İsmail'ini kesmek yerine sana takdir etsin, bağışlasın. Böylelikledir ki Allah kestiğin koyunu kurban olarak kabul eder. İsmail yerine koyunu kesmek, 'kurban kesmek' iken koyun olarak koyun kesmek, olsa olsa 'kasap'lıktır!" (Ali Şeriati, Hacc)

Kurban meselesi hayvan hakları savunucuları için zorlu bir konu –hangisi değil ki–; burada din/inanç alanına giriyorsunuz ki, hani her türden muhafazakârın bir dokunulmazlık kalkanı gibi sıkça önünüze sürdüğü “yüzde 99’u Müslüman ülke” deyimini kurban meselesinde bütün gerçekliği ile karşınızda görebiliyorsunuz.

Kurban, insanlık tarihi kadar eski bir gelenek, birçok din ve inançta var. Toplumsal hayatın bir parçası olmuş, sahip olduğu birçok mananın yanında bir toplumsal dayanışma işlevini de yerine getirmiş. İnsanın da kurban edildiği bir geçmiş var, kaybolan birçok kültür ile birlikte çok yerde unutulup gitmiş. İslâm dininde ise kurban geleneği güçlü bir biçimde sürüyor. Ancak fıkıhta tartışmalı bir konu olagelmiş, farz, diyenler var, sünnet diyenler var. Mezheplerin de bu konudaki yaklaşımları farklı. Kurban kesmeyen sahabelerin olduğunu, Hz. Ömer ve Ebubekir'in kurban kesmediklerini rivayet edenler var.[1]

Türkiye'deki duruma gelince konu biraz daha farklılık arzediyor. Cumhuriyet rejimi dini kontrol altına almaya çalıştığı “laiklik” sürecinde, ibadetlere müdahalelerde bulunurken, kurban ile pek derdi olmamış. Bunda kurban derilerinin “istikbal” olarak görülen Tayyare Cemiyeti (sonraları Türk Hava Kurumu) için bir gelir kaynağı oluşturması mı etkili olmuştur, yoksa kurbanın sadece dine özgü olmayıp, resmî tarihin kendine yaratmaya çalıştığı “geçmiş” içinde yer alıyor olması mı bilinmez![2]

Kurban ile bir “sorun” olarak tanışmamız ise, 1990’larda şiddetlenen laik-dindar çatışması sürecinde gerçekleşti. Birçok alanda sürmekte olan bu çatışma danalar ve koyunlar üzerinden de yürütülmeye başlandı. Anaakım medya kaçan boğalar, bıçaklı dindarlar, Boğaz'ı kaplayan kan görüntülerini manşetlere taşıyor.[3] TV kanalları bu görüntüleri sürekli döndürüyordu; inançlarından dolayı Cumhuriyet tarihi boyunca mağdur olduklarını düşünen "dindarlar" ise buna, "inançlarına" saldırıldığı psikolojisiyle kurbanlarını daha görünür yerlerde, otobanlarda, adeta toplu gösteriye dönüştürürcesine keserek cevap veriyorlardı.

Laik kesim, bu tarz kesimlere "ilkellik", "sağlığı tehdit eden pislik", "Türkiye'yi dünyaya küçük düşürme" vb. gerekçelerle karşı çıkıyordu. Çatışma sertti, Müslüman kesim içinde “kurbana” dair farklı şeyler söyleyen Hüseyin Hatemi  gibi az sayıdaki aydının çağrıları duyulmazken;[4] medyanın meşrebine uygun Zekeriya Beyaz gibiler ekranları dolduruyor, “tavuk da kesseniz” olur çağrıları ile sorunu sulandırıp dindarları daha da öfkelendiriyorlardı. Dindarlar ise bütün bu öfkelerini danalardan, koyunlardan çıkarıyordu. Ama tartışmanın sınıfsal bir boyutu da vardı.[5] Bu dönemde bir avuç hayvan hakları savunucusunun sesi ise zaten duyulacak gibi değildi.

İslamcı yazarlar bu kampanyayı yürütenlerin "pirzolaları yerken" seslerinin çıkmadığını ama inanç söz konusu olunca saldırıya geçtikleri iddiaları ile kurban kesimini savunmayı sürdürdüler epey zaman:

Market vitrinlerini süsleyen bonfilelerin, pirzolaların, piliçlerin vaktiyle canlı birer varlık iken nasıl öldürürüldüğünü görmezden geldiler. Sırçadan mamul 'tower'ların camekanlarına kan sıçrayınca rahatsız oldular. İnsanın öldürerek yaşayan tabiatını hatırlamak onları fena halde 'irrite' etti. (Ahmet Turan Alkan, "Memleketimden Kurban Manzaraları", Zaman, 10.3.2001)

İslamcı kesim, daha çok o dönemki savunma psikolojisiyle bazı gerekçeler bulmaya çalışıyordu:

Kurban kesmenin hedefi, bıçakla akıtılan koyun kanıyla, insanın saldırganlığını yok etmeye çalışmaktır. Saldırganlıktan keyif alanlar, koyun kanı akıtmazlarsa, insan kanı akıtırlar. (...) İslam’ın ilk yıllarında iki kişi tartışırken biri çok öfkelenerek kendini camiden dışarı atar. O kadar öfkelenir ki, karşısına çıkan devenin başını bir kılıç darbesiyle yere düşürür. Sonra kendine gelip, çevresine ne yaptığını sorduğunda, yakınları 'O deveyi kesmekle bir insanla birlikte bütün insanlığı öldürme sorumluluğundan kurtuldun' derler.

Gürdoğan, o kadar abartır ki kurban ile şiddet ilişkisini; Hitler ve Stalin kurban kesselerdi bu şiddeti uygulamazlardıya kadar götürür olayı! "Kurban kanı akıtmayanlar, iktidarlarını korumak için binlerce insanın öldürülmesine alkış tutarlar. Stalin ve Hitler iktidar olmak için, kan dökmekte üstüne olmayanların başında gelir." (Nazif Gürdoğan, "Şiddet Toplumunda Kurban, Yeni Şafak, 5.3.2001)[6]Uzun bir dönem böyle geçildi. AKP iktidarı yılları ise hem "ele güne karşı" düzenlemelerin yapıldığı hem de dindarların artık iktidar olmanın güvenini hissetmeye başladıkları bir dönemdi. Belediyeler, steril kesim yerlerine yönlendiriyor ve kesimler bu yerlerde yoğunlaşıyordu.[7]

Kurbanın hangi toplumsal kesim tarafından hangi oranlarda kesildiğini bilmiyoruz. Elbette dindar kesimin oranı yüksektir. Ancak laik orta sınıfların da kurban kesimi ile ilgili pek dertleri olmadı; bu ritüele canı gönülden katıldılar. Hatta bayram namazlarında olduğu gibi kurban kesimlerinde de dindarlıklarını hatırladılar ve hissettiler. Yani bu gelenek, parti, inanç ayrımı olmaksızın sürdü ve sürüyor.[8]

Ancak Türkiye'nin yaşadığı değişim süreci "kurban" geleneğini de etkiledi. Artık kentli-modern kesimler giderek bayramlarını tatillerde değerlendiriyordu. Bu da "nerede o eski bayramlar" nostaljisi yaşanmasına; "kimse evinde oturup bayramlaşmıyor, kurbanını kesip konu komşuya dağıtmıyor," şikâyetlerine yol açıyordu. Konu komşu arasında kurban eti dağıtımı da giderek azalıyordu. Bağış miktarları artıyor olsa gerek ki, bazı İslamcı yazarlar buna karşı çıkıyordu.[9] Öte yandan "danaya ortak girip" eti ucuza getiren, kavurma depolayan yaygın bir kurban kesim pratiği de var. Bu paylaşımın ardından ortaya çıkan mangal görüntülerine de sıkça rastlamak mümkün.

Kurban derisi kavgası ise bütün bu süreç içerisinde yıllarca sürdü, Türk Hava Kurumu deri toplamada tek yetkili idi, cemaatler ve vakıflar el altından toplayabiliyorlardı. Bu tartışmalar sırasında bir laik profesör kurban derisini savunurken THK'nın cihad kurumu olduğunu dahi iddia edebildi. Türk Hava Kurumu'na verilen deri toplama yetkisi 2013'te kaldırıldı. ([10]

Yine bu süreçte, zenginleşen dindarlar ile kurban rantı daha da büyüdü. Kurbanlardan biri içeride kalırken diğeri cemaatlere bağışlanıyordu. Recep Koçak'ın verdiği rakama göre yılda 10 milyon hisseli kurban kesiliyor. ([11] O kadar ki, kurban yolsuzlukları yargıya kadar taşınmıştı.([12] Vakıfların önemli bir gelir kaynağı kurbandı.[13]

Bir yandan da iktidarın en önemli dayanaklarından "ekonomi" dili dindar kesimi de etkiliyordu. Kredi kartı ile kurban satışları yapılıyor, Yeni Şafak gazetesi "Ucuza kurban almanın yolu"nu gösteriyor,[14] yine bir yazar, "Kurban konusu bir de ekonomi, sağlık, tüketiciler ve geçimini besicilikle sağlayan üreticiler açısından ele alındığında, kurbanın nice hayırlara kapı açan bin bir hikmetle dolu çok mühim bir ibadet ve büyük bir fırsat olduğu görülür" diye yazabiliyordu.([15]Ancak son yıllarda gelişen hayvan hakları hareketi, İslamcı yazarları da yıllardır "kasaptan alıp mideye indirdiğiniz pirzolalar nereden geliyor" sorusu ile geçiştirdikleri tartışmaya daha ciddi cevaplar vermeye zorladı. Her ne kadar bazıları  vejetaryenliğe dair sakız olmuş lafları tekrarlasa da:

Genelde sebze ve meyve tüketerek hayatlarını sürdüren vejetaryen ve veganlara sorum bitkileri neden 'canlı' mertebesinde ve kendileriyle eşit moral düzeyde görmedikleridir. Eşyanın hakikatine tam anlamıyla vâkıf olmak mümkün olmadığı halde, neden kozmolojik hiyerarşide insanlarla hayvanlar eşit mertebede görülür de bitkiler bu sınıfta ele alınmaz anlamak pek de mümkün değil. Böyle bir bakış açısını içselleştiren kişi için hayvanları kesmenin bir havucu topraktaki kökünden ayırıp, kıtır kıtır doğramaktan daha 'vahşi' bir tarafı olamaz.[16]

Tabii bir de hidayete eren ama İslamcı olmayan, her tartışmaya "durun bakalım" diye dalıp, "içtihat"ta bulunanlara değinmeden geçmemek lazım:

İnanmamakta serbestsiniz, ama dinlerin önerdiği ritüellerin başka anlamları var. Çok meraklıysanız, okuyun, düşünün, taşının, ne yaparsanız yapın, oturduğunuz yerden ahkâm kesmekten vazgeçin. (...) Bizim Kurban Bayramı karşıtları da, şimdi bir de AB normlarını bahane edip, bayramımızı burnumuzdan getirmeye kalkışmasınlar (Nuray Mert, "Kurban tartışması", Radikal, 18.1.2005).

Bir de bu tartışmalara canı sıkılan"aşk filozofu" Haşmet Babaoğlu'ndan alıntı yapalım; mizahi değil ciddi bir yazı olduğunu da belirterek:

Benim her kurban bayramında canımı sıkan ise 'aydın işi' bir eleştirel tavır: Hayvansever bir eda ve şiddet karşıtı bir bakışaçısı. (...) Hassasların dikkatine: Kökleri açısından kurban olumsuz bir şiddet eylemi değildir, tersine toplum kurban törenleri yoluyla kendi üyelerinin üzerine bastıran şiddeti nisbeten 'kayıtsız' ve 'kurban edilebilir' bir kurban üzerine çevirir. (...) Benim derdim insanlığın binlerce yıllık geleneklerine, belki de büyük harfle tek bir Gelenek'e dikkati çekmek. Bu büyük serüven çıtkırıldım tavırlarla, sıradan hassasiyetlerle, üstünkörü bilgilerle ve hele kör inançlarla hiç anlaşılmaz. (Haşmet Babaoğlu, "Korkup Sakınanların Şiddeti, Yeni Yüzyıl, 7.5.1995)

Elbette ki, modernizmin İslam'ın içini boşalttığı ibadetlerin şekilden ibaret bir hale dönüştüğüne feryat eden, İslamcı kanaat önderleri, kurban ibadetinin de bu hale getirilmesinden şikayetçi. Başta Hüseyin Hatemi, İhsan Eliaçık, Kuran'a göre bu kurban geleneğinin günah olduğunu söyleyen Mehmet Atak  olmak üzere bazı aydınlar yıllardır bu gerekçeyle kurbana karşı da tavır alıyorlar.[17]  Pek  itirazları olmasa da yaklaşan bir değişimin farkında olanlar da var tabii ki:

İnsanlar, hayvanlara acıdıkları için et yememeye karar verirlerse, vahşi hayvanları avlamak, ehlileştirilmiş olanlarını da kesmek yasaklanırsa kurban hakkında da bu bakımdan (acıma, acı duyma vb.) bir şeyler söyleme hakkı ve imkânı doğar. (Hayrettin Karaman, "Kurban Bayramı İzlenimleri", Yeni Şafak, 11.3.2001).

Elbette kurbanın mana kısmına dair, her şeye maydanoz olan köşecileri değil, Dücane Cündioğlu'nun etkileyici yazısını hatırlamak gerekiyor,

İşin gücün etle kanla, koyunla koçla... et yiyip et dağıtmakla...

Etleri göğe fırlatıyorsun, kabul edilir sanıyorsun ama her defasında gökten üzerine kan yağıyor, fırlattığın etler patır patır arza düşüyor. Ne et, ne kan semâya ulaşmıyor.

Bir de utanmadan İbrahimcilik oynuyorsun. Etlerin kanların arasında aklınsıra bayram ediyorsun.

Hâlbuki bayram, vâsıl olanın hakkı. Hakikate ulaşanın. Hiç değilse, eteğine değenin.

Vuslattan eser yok, o hâlde bu çığlıklar da neyin nesi? Nedir bütün bu bağırıp çığırışmalar? Neyi gördün, hangi rüyayı? Uğruna sevdiceğini feda ettiğin şu rüyayı anlat bakalım! Senden kim neyi istedi?

Sana 'Kurbanın nedir?' diye sormuyorum ey talib, sadece rüya görüp görmediğini merak ediyorum.

Söyle, senin rüyan nedir? Hangi rüya uğruna neyi kesiyorsun? Hangi rüyanın gerçekleşmesini istiyorsun? Nasıl bir rüyanın?

Rüyan ne ki ey talib, kurbanın ne olsun?

(Dücane Cündioğlu, "İbrahim'inki Bir Rüyanın Eseriydi, Ya Seninki", Yeni Şafak, 20.11.2010). link [18]

Kuşkusuz kurban meselesinin tartışılmasında, değişiminde dindarların rolü önemli. Kurban, çok eski çağlardan kalma, çok farklı inançlarda var olmuş bir ritüel. İslam gibi bir büyük anlatının ayırt edici vasfı "kurban" olmasa gerek. Dine dair "katı" olan her şeyin buharlaştığı bir dönemde, ibadetlerin içinin boşaldığından şikâyet eden; dinin modernleşmenin, protestanlaşmanın vasıtası haline geldiğini savunan İslamcıların bu içeriği boşalmış ibadetin üzerindeki din örtüsünü kaldırma mücadelesini bizzat yürütmeleri gerekmez mi?

Eğer o örtü kalkarsa,  altından, rantçılar, "kurban bayramı dindarları", dini bir sömürü düzenine uyarlayanlar, bütün çıplaklığı ile ortaya çıkmaz mı?

Kurban, devlet kararı ile yasaklanacak değildir elbette, ama samimi dindarlar, zulme dönüşmüş bu ibadet konusunda bir vicdan muhasebesine gidemezler mi? İbadetin böyle metalaştırılmasına, biçime değil, öze, manaya sahip çıkarak, seslerini yükseltemezler mi? Yeryüzünün sömürüsünün, talanının, dinin uzak durun dediği "israf" boyutlarını bile aştığı bir gidişatta, kurbanı karşıtlık üzerinden değil, kendi değerleri üzerinden yeniden değerlendiremezler mi? Ali Şeriati'nin bu söylediklerine kulak vermek için kurban bir vesile olamaz mı?

Çünkü bu dinin öyküsü, işkence, insanın kendine eziyet etmesi, kan ve tanrıların kana susamışlığının öyküsü değil, 'insanın kemâli'nin öyküsüdür. İçgüdü zincirinden, dar egoizm zindanından kurtuluşun öyküsüdür. Ruhun yükselişi, aşkın miracı ve beşeriyet iradesinin mucizevî iktidarının; her bağ ve kayıttan, seni 'hakikat karşısında sorumlu bir insan' olarak esir ve aciz kılan tüm zincirlerden kurtuluşun öyküsüdür. Ali Şeriati, Hacc

* * *

Netice olarak, din-inanç-gelenek sarmalında ama özellikle devasa bir ekonomisi[19] oluşmuş kurban pazarında can veren canlıların yaşam haklarını nasıl savunacağız?

Kimilerinin, hatta kimi hayvansever derneklerinin de savunduğu canlıların şoklanarak, göz önünde, sokak ortalarında değil, kapalı steril yerlerde kesilmeleri, yani acılarının azaltılması ile mi olacak bu?

Boğaların kaçamadıkları, yakalanıp işkenceye maruz kalmadıkları zaman mı sorun çözülmüş olacak? Yılda 11 milyon civarında sadece mezbahalarda kesilen diğer türdeşleri gibi can verdiklerinde muasır medeniyet seviyesine ulaşmış olmanın gönül rahatlığını mı duyacağız?

Hayrettin Karaman'ın haklı olduğu bir yön var: "İnsanlar, hayvanlara acıdıkları için et yememeye karar verirlerse, kurban hakkında da bu bakımdan (acıma, acı duyma vb.) bir şeyler söyleme hakkı ve imkânı doğar." Yani bu mücadele bir "bayram" sınırlarını aştığı zaman, bir şeylerin değişmeye başladığını da göreceğiz belki!