Tek taraflı beyana değil etkileşime dayanan, kendisine hesap verilenin hesap sorma hakkını ‘aktif biçimde’ tanıyan hesap verebilirlik. İnsanın varoluşunun diyalojik niteliğiyle ilgili etik bir ilke olarak düşünmeli hesap verebilirliği; insanın hayatı, dünyayı paylaştığı diğer insanlar nezdinde eylemlerinin sorumluluğunu alması olarak düşünmeli. İnsanın, öteki insanlarla insan olmasıyla, birbirinden sorumlu olmasıyla ilgili...

İnsanın çocukluktaki zavallılıklarının, çaresizliklerinin dinsel duygulanımların da kaynağı olduğunu öne sürer Freud, zira ona göre, dünyada “babanın korumasına duyulan gereksinime benzer güçte bir başka çocukluk gereksinimi daha yoktur.” Sıcaklık, besin, sevgi gereksinimlerinin yanı sıra, hayatta kalma gereksinimini karşılayan korunma, güvenlik ihtiyacı: Yazgının güçleri karşısında duyulan kozmik bir endişen neşet ederek Tanrı fikrine, dinsel tonlarıyla devlet ve iktidar oluşumlarına değin yol alan çizgilerle korunma arzusu...

“Baba sorunsalı”nı düşüneceğimiz çerçevedir bu. İç dünyalarımızda sağlam ve güçlü bir baba figürü yerleştikten, böylece başlangıçtaki o güven ve emniyet duygusuna nihai anlamını veren jest  tamamına erdikten sonradır ki kendimizden emin bir biçimde babadan da kopmayı, babayla çatışmayı göze alabilir, buna girişebiliriz. Bana öyle geliyor ki, günümüzde baba ihtiyacı/arayışı/hasreti olarak adlandırdığımız, çeşitli düzeylerde ve biçimlerde etkileri/sonuçları olan fenomen  daha derinde yatan ve daha kapsamlı bir şeyin  semptomu sanki. Bunun için önce sorunun içimizdeki köklerine bakalım.

Birçok alanda kendini istenmedik koşullarda bulan iktidar, ne zaman geleceği belli olmayan “önümüzdeki seçim”de propagandasını dayandıracağı elverişli konular arıyor. Böyle bir bildiri bu çerçevede kullanışlı olabilirdi. Geçmişteki kabarık sayıda darbeler (başarılı olanları da, olmayanları da) Erdoğan’ın sık sık kazıp çıkarma gereğini duyduğu konular; demek ki hâlâ bir etkileri var. Bunlara bir yeni girişimin eklenmesinin herhalde bir zararı olmaz. Bu gibi olaylar Tayyip Erdoğan ve AKP açısından yalnızca bir propaganda aracı olarak fayda sağlamıyor. Temmuz’daki darbe girişimini düşünün. Bu olayın olmuş—ve durdurulmuş—olması Erdoğan iktidarına ne kadar somut iş yapma imkanı verdi! Konum, işlev değiştiren kurumlar, kitlesel tasfiyeler, çeşit çeşit “zapturapt” fırsatları.

Son yıllarda edebiyat uzmanları arasında süregiden “yöntem” kavgaları da bu belirsizliğin bir uzantısı tabii: edebiyat uzmanı tam olarak “neyin” uzmanıdır, çalıştığı “şey” nedir, hangi yöntemleri kullanır türü sorular neredeyse son yirmi yıldır farklı taraflar arasında ateşli kavgalara yol açmakta. Bu tartışmalar alanın dışındaki insanlara “bir toplu iğnenin başı üzerinde kaç melek durabilir” nev’inden bir meşgale gibi görünse de geri planda yerleşmiş edebi kanonların soldan gelen eleştirilerle dağılması, beşeri ilimlerin mühendislik ve teknoloji gibi alanlar karşısında her daim kendini savunma pozisyonunda bulunması, akademinin prekarlaşması gibi eğilimlerden besleniyor esasen.

Amirallerin “iktidara parmak sallama” olarak yorumlanan çıkışındaki asıl sorun, ileriye matuf tehlike değildi aslında. Aksine “potansiyel tehlike”, iktidarın üzerinde tepineceği fırsat olarak çok verimli görülmüş olabilir. Zaten meseleyi CHP’ye yıkarak devam ettirilen bu yönü çok tanıdık. Fakat “parmak sallamanın” asıl sorun yaratan kısmı, sallanan bir parmak olması. Bahçeli’nin çok erken bir aşamada “amirallerin apoletlerini sökün, maaşlarını kesin” sertliğindeki tepkisinin sebebi de, kendi tuttuğu alanda ciddi bir “savunma” boşluğu yaratması. Güvenlikleştirilebilmiş alanlardaki yekpare görüntünün veya en azından sessiz onayın bozulması. Belki de birilerinin bunu gösterebilme veya ima  cüreti.

Basitçe, her kuşağın anne babalık pratiklerinden söz ediyorum. Hani şu “bizimkiler çok disiplinliydi, biz de o sebeple fazla mı şımarttık bunları?” hikâyesinden. Her bir ailenin kendi tarihi, dinamikleri vardır elbette de, bir yanda da böyle bir kuşak bilgisi var: bizimkiler çok disiplinliydi. Sembolik babalar, popülizm, otoriter liderler hakkında konuşup duruyoruz; Selim Aydın’lar hakkında söyleyecek bir şeyimiz yok mu peki? Toplumların “baba” ihtiyacı içinde olabildiklerine ikna oluyoruz da erkeklerin babalarından kurtulma arzuları bizi neden bu kadar az ilgilendiriyor, bu arzuyu bireysel bir mesele mi sanıyoruz? “Oğulluktan sessizce çekilmeyi bilmek” üzerine düşünmek için şair mi olmak lazım?

Kırmızı çizgi, Siyasî'den Askerî'ye dönmenin sınırı. Senin şu kırmızı çizgine karşı benim bu kırmızı çizgim… Kırmızı çizgi çekmek, ben artık bunu konuşmam, müzakere konusu olamaz, tartışmam, tartıştırmam, anlamına geliyor. Gayet ‘masum’ sahalarda da kendini gösteren kırmızı çizgi enflasyonu da, iktidarın siyasal ve toplumsal iklime hâkim kıldığı tarz-ı siyasete, daha doğrusu tarz-ı anti-siyasete gayet uygun düşmüyor mu? Kırmızı çizgilerle mayın tarlasına dönmüş bir vasat, anti-politikanın istimlâk alanıdır.

Yıllarca süren kafes hayatından ötürü avluda gördüğü koyunu canavar zannedecek duruma düşen Osmanlı şehzadelerinin acizliği; Abdülhamid’i Abdülhamid yapan evhamların gerisindeki hadiselerin ağırlığı; ölüm korkusuyla paranoyaklaşıp zalimleşen, evhamlı halleriyle her şeyden şüphelenen ve cebinde daima bir panzehir taşıyan padişahın dramı katille maktulü aynılaştıran Osmanlı hapishanesinin görünümleri. Veba günlerindeki Minger adası Osmanlı hapishanesinin bir replikası: Vali Sami Paşa, Ramiz, Doktor Nuri, otel odasından ya hiç çıkmayan ya da çıktığında zırhlı landosuyla dolaşmak zorunda kalan Pakize Sultan hep bir hapis hayatı yaşıyorlar.

Sadelik değil, iri fiyakalı laflar; anlama gayreti değil, yargılama hazzı; sükûnet değil, gürültü patırtı hâkimdir tüm bu yorum cümbüşüne, tanıma iddialarına; bazen yıllanmış yakınlıklara atıflarla... Yakın ya da uzak, dış dünya her durumda bu meşaleli kişilerin kendi iç optiğinden geçerek anlamlar edinir; içe saplanıp kalmış, oradan bir milim sapmamaya yeminli özne bir öz-düşünüm, kendi üzerine tefekkür sürecinden damıtarak sözünü ve bakışını meşrulaştırdığı kanısındadır tabii.

Nasıl adlandırırsak adlandıralım oldukça yaygın ve karmaşık bir mesele bu: Baba özlemi, baba ihtiyacı, baba arayışı, baba nostaljisi, baba işlevi. Edebiyatın, sinemanın, psikolojinin, popüler kültürün, toplumsal ve politik analizlerin başlıca temalarından birisi. Otoriter ve popülist liderlerden söz açıldığında örneğin, “baba” konusu bir biçimde konuşmaya/yazıya dahil oluveriyor. Muhafazakar/sağcı akım ve söylemlerin “aile” vurgusunda karşımıza çıkan da aynı şey: Oradaki “kutsal aile” tablosu, çerçevesini babanın saptadığı, baba otoritesinin yüceltildiği ve mutlak sayıldığı, çocukların ve annenin tümüyle ona tabi ve bağımlı sayıldığı bir sahne çünkü.

Bir toplumda iktidar dediğimiz yapılanmada bir değişiklik olmuşsa “iktidar bloku” dediğimiz bileşimde bir şeyler değişmiş demektir. “Milli Görüş” adını alan çizgi varolduğu yılların tamamında kendini topun ağzında hissetti. Öyle hissetmişken, şimdi iktidar koltuğuna sıkı sıkı yapışmış görünüyor. Bu, ne gibi bir değişimin sonucu olabilir? “Anadolu sermayesi” dediğimiz kesimin güçlenerek “iktidar bloku” içine girmesinin bu sorunun cevabı olduğunu düşünüyorum. “Blok” içine yeni bir kategori girmesi, çok zaman, orada bulunan bir sınıf ya da tabakanın oradan uzaklaşmasının işareti de olabilir.