Kültürel coğrafya uzmanı Mike Crang, “Jane Austen’ı Yerleştirmek, İngiltere’yi Yerinden Etmek: Kitap, Tarih ve Ulus arasında Gezinti” adlı makalesinde Jane Austen uyarlamalarına düşkünlüğün bir tür muhafazakarlığı içinde barındırabileceğinden bahseder. Jane Austen’ın üstsınıf dünyası, İngiltere kırsalındaki zengin evleri, çay partileri ve balolarına duyulan ilgi kimi durumlarda aynı zamanda İngiltere’nin esasında hiçbir zaman sahip olmadığı bir geçmişe, İngiltere’nin eski debdebesine, ırki saflığına, herkesin konumunu bildiği hiyerarşik bir düzene duyulan bir özlemi de perdeliyor olabilir.

Türkçe edebiyat eleştirisinin mükemmel örneklerinden biri, nihayet yeniden yayınlanıyormuş. Zeynep Ergun’un Erkeğin Yittiği Yerde’si. Alt başlığı Yirmi Birinci Yüzyılda Türk Romanında Toplumsal ve Siyasal Arayışlar 2000-2006 olan bu kitap, 2009’da, Everest Yayınları tarafından yayınlanmıştı. Sonra ortadan kayboldu, sahafta filan da bulunamadı. Neyse ki Notos Kitap çok hayırlı bir iş yapmış, bugünlerde ikinci baskı kitapçılarda olacakmış.

1960’ların ortalarından beri CHP’de iki ana yönelim görebiliriz. Birisi, “Güven Partisi” dediğim, devletçi ve milliyetçi bir Atatürkçülük’le mühürlenmiş, siyasî felsefesini muhafazakâr-cumhuriyetçi olarak tanımlayacağımız yönelimdir. Ulusalcılık, bunun “çağdaş” sürümüydü ve uzun bir süre Güven Partisi’ni CHP içinde iktidar kıldı. Diğeri, sosyal demokratik veya en geniş meşrepli tanımıyla (sosyalizme meyledeninden sosyal-liberaline, “hümanistinden” sol-popülistine…) sol bir yönelim, veya daha yalın, demokrat bir yönelim.

“Nerde kaldı” diye sitem edilen, hatta tepki gösterilen bu ses, belki de öznenin kendi kayıp sesidir: Doğumla gelen o ilk terk edilişe, ilk yalnızlığa, savunmasızlığa karşı çıkarılan çocuksu bir serzeniş, beyhude bir protesto, daimi hale gelecek bir sızlanma ya da keskin bir çığlık olarak insanın kendi sesi. Kişinin bu dünyadaki varoluşu, yaşadığı ve daha da yaşayacağı deneyimlerin amacı kendi yitik sesini arama meşguliyetinden ibaret galiba... Edip Cansever’in “kim bulmuş ki yerini, kim ne anlamış sanki mutluluktan” dizesindeki o imkânsız “yer” pekâlâ “ses” düzlemine de kaydırılabilir:

Bir kere, “oy hesabı” yapmıyor. “Mutlu ettiğini” söylediğim kesimin sadakatini perçinliyor ve onları ajite ediyor. Gördüğüm kadarıyla, aslında herkesin gördüğü oy eksilmesini Tayyip Erdoğan da görüyor ve buna karşı iktidar sürdürmenin başka yollarını arıyor. “Seçim” değil de gene bir “plebisit” mahiyetinde “Biz seni istiyoruz” oylaması olabilir.  Tabii böyle bir tuhaf oylama yapmayı kabul edilir hale getirecek (nasıl getirecekse?) koşulları da yaratarak.

Popüler kültürde “temsil” olunan yoksulluğun dışındaki temsillere yöneticilerin, yöneticiler gibi düşünenlerin tahammülü yoktur. Yaşar Usta, her şey bir yana, iyi kalplidir be! Yoksuldur ama aza kanaat edebilir, “çok”u istemez; patronuyla konuşur, vuruşmaz; örgütlemez, örgütlenmez; faziletlidir, oyuna gelmez; öbür dünyada rahat edecektir, fani dünyada hırslanmaz.

Kültür ve uygarlığımızda insani deneyim açısından önem taşıyan hemen her konuya ilişkin egemen/normatif açıklama ve tanımlamaları yerinden etmeyi, ve en temelde kendi kimliğimizi nasıl edindiğimizi ve bunu en derin/mahrem dürtüsel süreçlerimizin düzenlenmesiyle nasıl bir arada gerçekleştirdiğimizi anlamayı amaçladığı için müthiş bir merak ve ilgi yelpazesine sahipti: cinsellik, saldırganlık, sapıklıklar, haz ve zevk, narsisizm, kayıp, yas, melankoli, paranoya, fobi, anksiyete, savunma düzenekleri, vb. vb.

Bu noktada en önemli mesele AKP’yi iktidar yapan ve iktidarda tutan tabandaki –eğer varsa– değişimin sayısal bir iç sınır olmaktan çıkıp, niteliksel bir dış sınır haline gelip gelmeyeceği. Bir başka söyleyişle dünyadaki güncel popülizm tartışmalarında gündeme getirildiği gibi, kurulmakta olan yeni otoriter konsolidasyonun sembollerinden etkilenecek toplumsal gruplar, genişliyor mu gevşiyor mu veya yeterince dirençli mi yoksa zayıflıyor mu?

Klasikler her şeyden önce insanın “duygularını eğitip”, ona empati kurabilmeyi, hayata başkalarının gözünden, ruhsal pencerelerinden bakabilmeyi, hem başkalarını hem de kendini daha iyi tanımayı öğretir, diyebiliriz. Gustave Flaubert’in Duygusal Eğitim’i (L'Éducation sentimentale, 1869) vaktiyle Cemal Süreya tarafından “Gönül ki Yetişmekte” diye çevrilmişti. Bunun genel olarak klasik yapıtın okura kattıklarını epey iyi anlatan bir çeviri olduğu kanısındayım. Kendi gönlünü her yaşta yetiştirmek isteyenlerin okuyabilecekleri birçok klasik var.

Erdoğanizmin yarışmacı otoritarizmi aşan, onu tam anlamıyla bir istibdat rejimine dönüştüren niteliği, keyfilik rejimi olmasıdır. Söz konusu olan pratik, mutlak dikey iktidarın zirvesindeki şahsın uygulattığı kararların keyfiliği ile sınırlı olmayan, “yasallığını” ve gücünü doğrudan bu şahıstan alan diğer güç makamlarının da keyfi davranabilme yetkisine sahip olduğu, iktidar hiyerarşisinde yukardan aşağıya doğru keyfiliğin yayıldığı bir genel yönetim anlayışıdır. Bu keyfilik konusu üzerinde biraz durmakta yarar var.

Tek başına düşüncelere dalmak; çapraşık imgelere dolanmadan bu budur, şu da şudur demek, iyice imkânsızlaştı sanki. Belki evin rutini etkiliyordur? “Sanayi tipi ev yapmışlar, ne çamaşır bitiyor ne yüzey temizliği ne yemek,” dedim (yüzey temizliği, havalı bir laf –toz almak ya da tozları almaktı onun adı), “son zamanlarda duyduğum en iyi espiri,” dendi. Oysa bu bizim gerçeğimiz. Su, temizlik malzemesi ve sağlıklı gıdaya ulaşabiliyor olmanın mahcubiyeti bir yanda, Allah kerim yeri bellediğimiz balkonda kuluçkaya yatan karga çiftine bakarak haftalar geçirdim. Hemen hemen karantinaya girdiğimiz dönem yaptılar yuvalarını, daha hâlâ uçmadı yavrular!