Bir epistemoloji, bir bilgi teorisi, gelecekte olabilecekler hakkında bize fikir verir. Her şeyi söyleyemeyiz. İnsan zihni bunu yapamamıştır ve yapamayacaktır. Bir füze gibi son derece sofistike bir makinanın ne yapacağını, nasıl davranacağını bilir (zaten kendisi yapmıştır); ama tarihin nasıl oluşacağını bilemez ve bilemeyecektir. Lenin kitabında kongreyi anlatır, kongrenin olgularını sıralar. Bunu yaptıktan sonra olayın diyalektikçesini anlatır: A ile B çelişmektedir, falan filan Bundistler bu diyalektiğin bilmemne kategorisindedirler. Dühring’in Marx’ı eleştirmek için söylediği gibi bütün olayı bir de böyle anlatır.

Aralıklar, çatlaklar, yutkunmalar eşliğinde söz çatıldıkça zaman üzerindeki belirsizlikler de çekilir: Özsoy’un parçalarında şimdiye musallat olan bir yakın geçmiş çizgisi vardır; unutuşa hayıflanmanın, hatırlamaya katlanmanın zembereğini o kurar. Özne iki kuvvet, hatırlama ve unutma, geçmiş ve şimdi sarkacında salınım halindedir, bu kilitlenmede gelecekse neredeyse yoktur. Sözgelimi “Telefondaki Ses” öyküsünün Latif’i: çalkantılı ruhu bilinmez bir kâbusla cebelleşirken kulaklarında daima “geçmişin gürültüsünü” duyar.

Cezasızlık, bir hak ihlalinin bırakın cezalandırılmasının engellenmesini, henüz ilk adımda yani soruşturmaya izin verilmemesiyle ortaya çıkan sistematik bir siyaset. Suçun faillerinin bulunmasının, yargılanmasının söz konusu olmadığı bir politika biçimi. Artık adalet hakkından, adaleti aramaktan, bir hak ihlalinin esasından önce, çok daha şekli bir meseleyi konuşuyoruz bu yüzden: Korunan failleri, soruşturulmasına izin verilmeyen kamu görevlilerini. Devletin sorumluluğu bahsinin bizzat devlet tarafından nasıl sahipsiz bırakıldığı meselesi. Bu yüzden artık mağdurun adalete erişebilmesinin bir hak olmasından önce, cezasızlıkla nasıl mücadele edileceğini hesaba katıyoruz.

Bugün koşullar o günden çok farklı. Aynı araştırmayı bugün yapsak Türk milliyetçiliğinin büyük ötekisinin artık değişmekte olduğunu ya da en azından çoğullaştığını tespit etmek zor olmayacaktır. Siyasi iktidar düzeyinde odak hala aynı, ama sıradan insan açısından ön sıra artık net bir biçimde “Suriyeliler” ve “Afgan”lara ait. Artık namusu korunması gereken vatan toprağı, Suriyeliler ve Afgan’lar ile “dolmuş” iken, Kürtlere yönelmiş dikkat sıradan insan düzeyinde bir miktar dağılmış gibi görünüyor.

Düşünce tarihindeki büyük epistemolojik kopuşlara ne çok şey borçluyuz. Onlar sayesinde düşünme biçimlerimizde ortaya çıkan dönüşümler, o güne değin düşünülemez olana ilişkin edindiğimiz yeni keşif ve içgörüler, düşünme ve ifade etme kapasitemizdeki genişlemeler, insana ve dünyaya ilişkin kavrayışımızda ortaya çıkan yeni olanaklar, önümüzde açılan yeni yollar, yeni biçim ve nedensellik bağlarının icadı ve kurulması, kör karanlığın ve gölgeli alanların gerilemesi, ışığın ve aydınlığın artması, yeni arayışların belirmesi… insanlığımızı ve dünyamızı radikal biçimde değiştiren bu armağanların tümünü o kopuşlara borçlu değil miyiz?

Abdulrazak Gurnah, düne kadar tanınmış ya da çok okunan bir yazar değildi. Örneğin Nobel ödülü açıklandıktan sonra Almanya’da Gurnah romanlarının 2010’dan beri yeni baskılarının yapılmadığı ortaya çıktı. Neredeyse kırk yıldır yazan Gurnah’ın ismini ben de ilk kez 2013’te Murat Belge’den işitmiştim. Murat Belge, daha o zamanlar, Gurnah’ın parlak bir yazar olduğunu söylüyordu – bir dersinde onu okuttuğunu da kendisinden dinlemiştim. Dolayısıyla beklenmedik bir gelişme olarak Nobel Edebiyat Ödülü’nün Gurnah’a verilmesi çok kişiyi şaşırtsa da onun yazdıklarını eskiden beri ilgiyle takip eden eleştirmenler vardı.

Şensoy’a dair hatırladığım ilk tartışma konusu onun Akbank reklamlarında oynamasıydı. Ve belli ki oynamakla kalmamış, metin yazarlığını da yapmıştı. Kendisinin yanısıra o zamanki eşi Derya Baykal, çocukları ve Ortaoyuncular’dan sahne arkadaşları da yer almıştı o reklamlarda. 90’lı yıllar nostaljisi yapmaya gerek yok ama o zamanlar bir tiyatro sanatçısının, yazarın reklamlarda boy göstermesi yadırganmıştı. Hele Şensoy gibi muhalif kimliğiyle bilinen bir şahsın reklamla, üstelik bir banka reklamıyla tezatlığı garipsenmişti. “Evler oturanlardır!”dan “Ev bankacılığı”na…

Beri yandan, seçim etütlerinden alıştığımız “kararsızlar partilere dağıtıldığında” ifadesi, kararsızların , -en azından aralarından bazılarının-, büsbütün de kararsız olmadığını, bir tarafa meylettiklerini düşündürür bize. Hatta kimi siyaset bilimciler ve kamuoyu araştırma uzmanları, kararsızların bir hayalet kategori olduğu kanısındalar. Onlara bakılırsa, kararsızların büyük bir bölümünün aslında niyeti bellidir de, son bir nazlanma aşamasındadır, küçük bir dürtük bekliyordur. Ve tabii, kararsızlar pastası dediğinizin kreması var, pandispanyası var, harcı, kabuğu var...

Ama bence diziyi böyle okumak, ’68 kuşağını çiçek tarhlarını tarumar eden çocuklar olarak görmek, kilise reformunu sonradan görmelik saymakla eşdeğer; muhafazakarlığı sağduyu sanmak yani. Nitekim hikayeyi “tatlış ve karizmatik öğretmen; saldırgan, cahil ama ‘duyar kasan’ öğrencilere karşı” diye anlamak, bence dizinin (belki de istemeden) gözler önüne serdiği esas mevzuyu kaçırmak demek. O mevzu da şu: çokça konuşulan beşeri ilimler krizi, üniversitenin ticarileşmesi, akademinin prekarlaşması, bilginin araçsallaştırılması kadar öğretmenlerin öğrencilere bir şey öğretebilmek otoritesini hızla yitirmesiyle de alakalı.

Darbeyle ilgili tanıklıkların, anıların, siyasal analizlerin ve hatta edebiyatın bile uzağından dolaştığı bir boşluk bu. Hiçbir derli toplu, bütünlüklü hikâyenin dile getiremeyeceği türden, çok parçalı bir gerçeklik - gerçekliğin ancak anlatıldığında varolduğunu kim söylemiş ki, işte, anlatılmadığında da orada. Büyük bir çukur olarak. Hikâyenin bütünlüklü olmayışı “herkesin 12 Eylül’ü kendine” demek değil, tersine, herkesin 12 Eylül’ünün hikâyesini birbirine bağlayarak, ancak öylelikle yeniden başlayabiliriz demek. Bu bağları örerek hafızayı yeniden kurabiliriz demek.

Evet, adaletsizliği görsek tanırız ama bazen sol gözümüzü kapatır tanırız, bazen de sağ gözümüzü kapatır tanırız. Adaletsizlik, somutluğuyla orada bir yerde durur ama onun anlamlandırılması, içeriklendirilmesi ve demokratik bir talebe evrilmesi siyasete bağımlıdır. Talep siyasileşmiş bir arayıştır; dolayısıyla soldan bir eklemlemeye de, sağdan bir eklemlemeye de açıktır.

Resmî muhalefet (CHP-İYİ Parti bloku) bu fırsatı sonuna kadar kullanmaya niyetli gözüküyor. AKP-MHP’yi şimdiye kadar tepe tepe kullandıkları “yerli-milli” argümanı ile vurma imkânını yakaladığını düşünen resmî muhalefetin bu konuyu sürekli gündeme getireceği anlaşılıyor. Her şeyden önce bu yabancı düşmanlığı  bahsinde başı çekmeye koşullu MHP’nin AKP’den uzaklaşmaya yönelme ihtimali var burada. CHP ve İYİ Parti bu ihtimal güçlendiği takdirde Türk milliyetçiliği/yabancı düşmanlığı paydasında kesiştikleri MHP’ye kucak açmaya hazırdır zaten.

ABD çekilirken ülkeyi Taliban’a terk etti. Zaten ortada ne bir hükümet ne de Taliban’ı durdurabilecek bir ordu vardı. Oysa daha önce Afgan ordusu için harcanan finansman, verilen eğitimin Taliban’ı durdurabilecek nitelikte olduğunu başta Biden olmak üzere, askeri yetkililer arasında söyleyenler çoğunlukta iken ortaya çıkan manzara çok farklı oldu. Amerikan askeri raporlarında yer almasa bile, 2010 sonrası birçok gazetecinin yerinde gözlemi ve röportajları tersini söylüyordu. Afganistan’ın sosyolojik yapısı olduğu gibi askeri yapısını da etnik, mezhebi, yerel ayrımlar oluşturuyor. Ortak bir Afgan kimliğinin olmaması da ordunun çok kolay biçimde yer değiştirebilme nedenlerinden.