Yaklaşık bir ay kadar önce, Türkiye’nin en önemli sosyal bilimcilerinden biri olan Kemal Karpat hayata veda etti. İlerleyen günlerde, vaktiyle bir diğer hocam Halil İnalcık’ın ölümünün ardından yayımladığım yazıya benzer bir yazıyı Kemal Hoca için de kaleme almayı umuyorum, ancak şimdilik kendisinin yazdıklarını bütünlüğü içinde değerlendirmeyi amaçlayan eski tarihli bu çalışmamı (bazı ufak-tefek değişikliklerle) bir kez daha gündeme getirmeyi arzu ettim. Orijinali İngilizce olarak benim editörlüğünü üstlendiğim armağan kitapta (Hoca, ‘Allame, Puits de Science: Esssays in Honor of Kemal H. Karpat, 2010), Türkçesi ise o yapıtın çevirisinde (Kemal Karpat’a Armağan. Karpat, Koca Bir Çınar, 2014) basıldı.

Akademik camiaya Festschrift formatında sunulan derleme bir kitapta, okuyucu açısından, saygın bilim adamının yazdıklarına adanmış bir bölüm beklemek oldukça mantıklıdır. Genellikle, bu beklenti bilim adamının ağırlıklı olarak kitaplarından ve makalelerinden oluşan akademik başarılarıyla alakalı uzun bir listeyle giderilir. Bu kitapta, farklı bir yaklaşım getirmeye karar verdik. Bu seçimin bir nedeni, yarım yüzyılı aşkın bir kariyere sahip, üretken bir bilim insanı olan Profesör Karpat’ın bile kendi yayınlarıyla ilgili tam bir liste veremeyecek olmasıdır. Bu nedenle, bibliyografinin farklı yerlerinde bazı yayınların gözden kaçması tehlikesi vardı. Diğer yandan, başka -hatta muhtemelen daha önemli- bir sakınca söz konusuydu: Bilhassa benim inancıma göre iyi-kötü tamamlanmış böyle bir bibliyografi, okuyucu kitlesinin bu katkıların içeriğini kapsamlı ve doğru bir şekilde anlamasına kesinlikle yardımcı olmayacak basit ve oldukça yavan bir başlıklar kataloğu olacaktı (Eleştirel bir zihin, derleyicinin bile bu içeriğin tamamen farkında olmadığını düşünebilir). Sonuç olarak, Karpat’ın entelektüel yolculuğunun önemli duraklarını ve anlarını, bilim adamı kimliğinin yıllar boyunca gelişimini ve en son olarak Kemal Karpat’ın tüm yaşamının ürünü olan opus’unun farklı unsurları arasındaki bağlantıları vurgulayabilme umuduyla kısa bir makale yazma sorumluluğunu üstlendim.    

Bu küçük makalenin kalbi, Kemal Karpat’ın kitapları olacaktır (kitaplar, beşeri ve sosyal bilimlerde kariyer sahibi olan bir bilim adamının üretiminin en değerli ve en olgun ifadeleridir). Ancak, bazen, yazarın ilk kitabında olduğu gibi, halihazırda basılmış bir ciltten (veya konuyla ilgili araştırmadan) türemiş, bazen de gelecekteki bir projenin, hazırlanan bir kitabın ya da Karpat’ın yayınlarında yıllardır bir leitmotif olarak defalarca gündeme gelen önemli bir temanın izini süren yapıtaşlarının altyapısını hazırlamış birkaç önemli makalesine de göndermede bulunacağım. Hiç şüphesiz, makalelerin seçimi (veya bazen kitap bölümleri, konferans tebliğleri) zorlu bir süreçti; ancak Karpat’ın uzun yıllardır öğrencisi ve bazı projelerindeki yardımcısı olarak, aşağıdaki çalışmaların en önemli eserleri olduğuna inanıyorum. 

Turkey’s Politics: The Transition to a Multiparty System adlı kitabının yayımlanmasıyla Kemal Karpat, İngilizce konuşan akademik dünyanın önüne ses getiren bir şekilde ilk çıkışını yaptı. 1959’da Princeton University Press tarafından basılan kitap, Karpat’ın 1957’de New York Üniversitesi’ne sunduğu tezinin -çoğu akademisyenin ilk kitabı için geçerli olduğu üzere- genişletilmiş bir versiyonuydu. Bernard Lewis, Şerif Mardin ve Niyazi Berkes’in klasik çalışmalarının (aynı dönemin ürünleri, bugün Osmanlı-Türk çalışmalarının mihenk taşları)[1] yanında, Turkey’s Politics, Osmanlı İmparatorluğu’nun çöküşünden sonra Türkiye Cumhuriyeti’nin 20. yüzyılın ilk birkaç on yılında Lockevari bir tabula rasa yaklaşımıyla hüküm sürmeye başladığı fikrini reddederken Türkiye Cumhuriyeti’nin, aslında Osmanlı ancien régime’inin mirasını ortadan kaldırmayı planlayan politik bir komplonun yansıması olmaktan ziyade sosyal, ekonomik, politik ve kültürel temellerinin geç Osmanlı döneminin tarihsel deneyimleriyle yakından bağlantılı olduğunu savunur. (İlginç bir şekilde, Karpat’ın akademik hayatı boyunca sürekli olarak öne sürülen bu görüş, en son 2001’de Politicization of Islam adlı kitabının yayımlanmasıyla yeniden değerlendirilmişti: bir bakıma, çember, yaklaşık kırk yıl sonunda tamamlandı). 

Daha sonraki nesilden alanın önemli temsilcilerinden biri olan Erik Jan Zürcher, Turkey, A Modern History adlı kitabında, Karpat’ın kitabının, Cumhuriyet dönemiyle ilgili olarak bir Batı dilinde bir Türk araştırmacı tarafından yazılmış ilk ciddi tarihî çalışma olduğunu da belirtmişti. Bu bakımdan, Karpat’ın yaklaşımının aynı zamanda, tarihin “geçmişin bilimi” olarak sınırlı bir şekilde anlaşılmasına bir tepki olduğu da ileri sürülebilir. Maalesef 21. yüzyılın başında bile hâlâ oldukça güçlü olan bu tartışmalı bakış açısına göre, modern Türkiye, tarihî incelemenin konusu olmamalı ve aynı sebeple “tarih” 1930’ların ötesine geçmemelidir. Son olarak, Turkey’s Politics, Karpat’ın ilk yazılarının karakterini belirledi ve yayınları için güçlü bir temel teşkil etti. Genç bir akademisyen olarak, esasen Türkiye politikası üzerine çalışan bir uzmandı; ancak birazdan göreceğimiz gibi toplumsal, ekonomik ve kültürel yapıyı da göz önünde bulunduruyordu.[2]     

Turkey’s Politics’i boyutu küçük sayılabilecek, ama dikkate değer bakış açısıyla içerik olarak zengin, ince bir kitap izledi: Çağdaş Türk Edebiyatı’nda Sosyal Konular. İlk olarak 1962’de yayımlanan ve daha sonra ikinci baskı olarak 1971’de yeniden basılan bu kitap, o yıllarda hızlanan toplumsal değişimin doğasını edebiyat aracılığıyla anlamaya çalışan sıradışı ve öncü bir teşebbüstü.[3] Daha sonraki nesillerde derinden hayal kırıklığına neden olacak biçimde, bu alışılmadık yolun arkadan gelen kişilerin çoğu tarafından pek tutulmadığını ve Karpat’ın teşebbüsünün başarılı ancak sıradışı kaldığını söylemek üzücüdür.[4] Bu anlamda, tarih, sosyoloji veya siyasal bilgiler araştırmacıları ile karşılaştırıldığında edebiyat öğrencilerinin daha üretken olması nedeniyle onlara kısmen itibar edilebilir.[5] İlginç bir dipnot: göreceli olarak kısa olan, aslında İngilizce yazılmış ve 1960’da The Middle East Journal’da iki bölümlük bir makale olarak yayımlanan bu metin, efsanevi Türk yayıncısı, Varlık Yayınevi’nin ve son derece prestijli bir edebiyat dergisi olan Varlık’ın kurucusu Yaşar Nabi Nayır’ın teklifiyle Türkçeye çevrildi. Bu satırların yazarının bildiği kadarıyla, çeviri, ülke çapında tanınmış bir edebî kişilik ve özellikle ünlü bir şair olan Ülkü Tamer tarafından üstlenilmişti.      

Karpat’ın Inquiry into the Social Foundations of Nationalism in the Ottoman State (1973) adlı bir sonraki kitabı, 1972’de Princeton Üniversitesi’nde, Woodrow Wilson Center for International Studies’te konuk araştırmacı olarak bulunmasının meyvesiydi. Bir şekilde daha az bilinen bu kitap, milliyetçilik çalışmalarının “altın çağı” olan 1980’lerden ve bir dereceye kadar 1990’lardan[6] önce Osmanlı topraklarında milliyetçiliğin gelişimini ele alır ve haklı olarak Batı yarımkürenin gerçeklerini yansıtan modellerin ve teorilerin (bu noktada Karpat, tabii ki ancak Hans Kohn, Karl Deutsch veya Elie Kedourie gibi bilim adamlarına atıfta bulunur) Osmanlı coğrafyasındaki gelişmeleri anlamak için tam anlamıyla yeterli olamayabileceğini belirtir. Karpat ayrıca, tarihî olarak Batı Anadolu ile birlikte Osmanlı İmparatorluğu’nun merkezini teşkil eden, ancak toplumsal hafızada Türk tarihinin korkunç bir sayfası olan Balkan Savaşları’nın anısının neden olduğu “tarihsel amnezi” yüzünden modern Türkiye’de pek hatırlanmayan/hatırlanmak istenmeyen Balkanlar’ın üzerinde durdu.[7] Kökleri Balkanlar’da, daha net söylemek gerekirse Romanya’da olan Karpat’ın kişisel artalanı düşünüldüğünde, akademik ilgisinin bu boyutu hiç de şaşırtıcı olmayacaktır.[8] Şunu da belirtmek gerekir: Bu çalışma, 1960’ların sonunda yayımlanan makalelerinde zaten görülen bir eğilimi, Karpat’ın ilgi alanlarında Cumhuriyet döneminden geç Osmanlı dönemine kronolojik bir geçişi gösterir.[9] Bu noktadan itibaren, araştırmacının Osmanlı çalışmalarına duyduğu ilgi dikkat çekici bir şekilde artmakla birlikte, modern Türkiye tarihi hakkındaki yazıları kesintisiz devam etti.[10]  

1976’da, kendisinin demografi, göç ve özellikle kırsal hayattan şehir hayatına geçişe duyduğu canlı ilgiyi gösteren bir diğer önemli çalışması, Cambridge University Press tarafından yayımlandı. The Gecekondu: Rural Migration and Urbanization, esasen Türkiye’deki özellikle 1950’lerden sonra ivme kazanan demografik hareketleri ele alıyordu;[11] ancak, aynı zamanda, değerli teorik yaklaşımların ve gerekli durumlarda Osmanlı geçmişine referanslarla çok titiz bir saha çalışmasının bulgularının dengeli bir birleşimiydi.[12] 1960’ların sonunda gerçekleşen veri toplama sürecinde, Karpat’ın denetimi altında etkin biçimde çalışan bir grup üniversite öğrencisi bulunuyordu. Bu öğrenciler arasında önde gelenlerden biri, günümüzde Brown University’de (2019 itibarıyla Şehir Üniversitesi’nde) Modern Ortadoğu Tarihi Profesörü olarak çalışan Engin Deniz Akarlı isimli bir gençti.

The Gecekondu, birçok bakımdan dikkat çekici bir çalışmaydı. Öncelikle, Türk sosyoekonomik yaşamının yeni yeni ortaya çıkan bir yönüne odaklanan en erken metinlerden biriydi. İkinci olarak, geç Osmanlı dönemindeki öncüllerine kadar uzanarak olguyu kendi tarihî bağlamında tanımlamaya çalışan bilinçli bir girişimdi. Üçüncüsü, girişten sonraki ilk bölüm karşılaştırmalı ve inter-disipliner çalışmaların mükemmel bir örneğiydi. Karpat, Latin Amerika’daki favela’ların, Kuzey Afrika’daki bidonville’lerin ve Türkiye’deki gecekonduların (ya da Asya, Afrika ve Güney Amerika’da farklı isimli benzer barınma biçimlerinin, yaşam şekillerinin) esasen 2. Dünya Savaşı’ndan sonra çok daha görünür olan sosyal gerçeklerin değişik çehreleri olduğunun farkındaydı. Bu sebeple, bu bölümde sosyoloji, antropoloji, siyaset bilimi veya kent çalışmaları gibi çeşitli disiplinlerden alıntılar yaparak tüm bu coğrafyalarla ilgili literatürün kapsamlı bir incelemesini sundu. İronik biçimde (ve bu ihmal, ciddi bir tartışma gerektirir), Karpat’ın diğer çalışmalarının çoğunda olduğu gibi, Türkiye’de o yıllardan bu yana oldukça popüler bir konuyu tartışan bu önemli kitabın Türkçeye çevrilmesi neredeyse otuz yıl aldı.[13]    

1980’lerin ortasında, Kemal Karpat, önceki kitaplarıyla aslında pek mukayese edilemez bir kitap daha yayımladı. Diğer kaynakların yanı sıra ağırlıklı olarak Osmanlı arşivi belgelerine dayanan ve Osmanlı toplumsal yapısının terkibi üzerine titiz bir akademik çaba olan Ottoman Population, 1830-1914: Demographic and Social Characteristics adlı kitabı, istatiksel verilerin bir derlemesiydi.[14] Karpat’ın ifade ettiği gibi, yazarın asıl planı, ikinci bir cilt yazmak ve Ottoman Population’da belgelenen araştırmanın bulgularını genel olarak yorumlamaktı. Ancak çeşitli nedenlerden dolayı bu proje gerçekleştirilemedi ve ilk cilde yoldaşlığı uzun süre beklenen ikinci cilt yayımlanamadı.

Yeni binyılın başlangıcıyla, Kemal Karpat, aslında yirmi ya da belki otuz yıldır aklındaki bir proje olan, dev boyutlu ve içerikli bir kitap yayımladı: The Politicization of Islam: Reconstructing Identity, State, Faith, and Community in the Late Ottoman State (2001).[15] Kitabın ana teması, 19. yüzyılın ikinci yarısında ve 20. yüzyılda politik İslâm’ın küresel ölçekteki gelişimiydi. Yazarın ilgi odağı II. Abdülhamid dönemi olmasına rağmen,[16] kitabın kapsamı geleneksel Osmanlı çalışmaları çerçevesinin ötesine geçer. Karpat, Osmanlı topraklarına komşu olan bölgeleri -yani Kafkasya[17] ve Orta Asya[18]- ihmal etmeden Anadolu, Ortadoğu ve Balkanlar’dan[19] oluşan Osmanlı coğrafyasına özel önem vererek bu olguyu kendi küresel bağlamında tartışmıştır. 

En yakın tarihli yayınları olarak, Karpat’ın entelektüel yolculuğunu özetleyen ve makalelerinden oluşan iki anıtsal ciltten kesinlikle bahsedilmelidir. İlk cilt, Osmanlı çalışmaları üzerine yazdığı makalelerden (856 sayfa), ikincisi ise modern Türkiye hakkında kaleme aldığı makalelerinden (747 sayfa) oluşur.[20] Şu anda satırlarını okuduğunuz yazarın bu ciltlerin hazırlanmasındaki mütevazı rolü, onun Kemal Karpat’ın œuvre’ünü hakkıyla, tam manasıyla anlamasına oldukça yardımcı olmuş ve esasen uzun vadede, bu bibliyografik makalenin yazılması sürecinde kendisine sağlam bir temel sağlamıştır.

Karpat’ın akademik kariyeri düşünüldüğünde, meslekî toplantılar düzenleme ve daha sonra bu konferansların ya da sempozyumların hasadını derleme ciltler halinde yayımlama ehliyetini vurgulamak gerekir. Ancak Karpat, ne yalnızca bir ev sahibi ne de editördü; genellikle, tartışmanın ana eksenlerini belirleyen ve özellikle bir açılış bölümü mahiyetine bürünen bir “giriş” yazardı ve buna çoğunlukla birkaç makale eklerdi (birlikte çalıştığı meslektaşları Karpat’ı “4 ila 5 sayfalık girişler” ile tanır: süreçte bu ilk niyet yirmi beş ila otuz sayfaya -şayet daha fazlası değilse- bağlanırdı).      

Karpat’ın akademik üretiminin bir başka kanalı International Journal of Turkish Studies idi. Bu bilimsel dergi, Karpat tarafından 1980’de kuruldu ve 1990’lardaki kesintiye rağmen günümüze kadar varlığını sürdürdü. Aşağıdaki satırlarda örneklendirileceği üzere, IJTS’nin bazı sayıları ara sıra kitap formatında ayrıca yeniden basılırdı.

Yukarıdaki paragrafta belirtilen yaklaşımın ilk örneği, Social Change and Politics in Turkey: A Structural-Historical Analysis idi. 1973’te yayımlanan bu kitap, özellikle çağdaş Türkiye üzerinde duruyordu. Bu kitabın çekirdeği, 1960’ların ortalarında, Karpat’ın henüz New York Üniversitesi’nde öğretim üyesiyken 1965’te düzenlediği “Democracy and Political Change in Turkey” adlı konferanstı. 

Her zaman olduğu gibi, bu toplantıda bulunan katılımcıların çoğu akademisyenlerdi; ancak daha sonraki yıllarda rakibi Süleyman Demirel ile Türk politikasının baş aktörlerinden biri olan ve bu konferansta bir bildiri sunan genç Bülent Ecevit’in varlığını fark etmek ilginçtir. O günlerde, Ecevit Kurtuluş Savaşı’nın efsanevi kahramanı ve Kemal Atatürk’ün yakın arkadaşı İsmet İnönü’nün himayesinde, kabinede Çalışma Bakanı’ydı. Kısa süre sonra, bu iki kişi, Cumhuriyet Halk Partisi’nin liderliği için değişen dünya koşulları ve kısmen kuşak çatışmasının tetiklediği ateşli bir mücadeleye girişeceklerdi.

1974’te, Ottoman State and its Place in World History adlı kitabı yayımlandı.[21] Başlığın açıkça ifade ettiği gibi, bu kitabın temel amacı Osmanlı devletinin dünya tarihindeki rolünü araştırmaktı. Bu kitabın altyapısını teşkil eden konferansın katılımcıları arasında, dünya tarihçileri William McNeill ve Arnold Toynbee dikkati çeker. 

Konferansın açılış konuşmasında ve sonrasında kitabın ilk sayfalarında Kemal Karpat haklı olarak, birtakım nedenlerden dolayı “Osmanlı tarihi, tarih çalışmalarının üvey evladıdır,” der. Girişim, bu cehaleti ya da belki kasıtlı ihmali ortadan kaldırma umudu taşıyan öncü bir adımdı. Zaman içinde, sahanın öğrencileri, bu bakımdan bazı değişikliklere şüphesiz şahit oldular; ancak olumlu gelişmelerin varlığına rağmen, Ottoman State and its Place in World History’nin yayımlanmasından neredeyse otuz yıl sonra, bir diğer önde gelen uzman genel resmin çok değişmediğini yazdı.[22]

Ottoman State and its Place in World History’nin yayımlanmasından sonra, Karpat’ın akademik ilgi alanlarının bir başka aşamasını yansıtan, birbiriyle bağlantılı iki derleme cilt basıldı. 1975’te, Türk-Amerikan ittifakı, Türk-Sovyet ilişkileri, Kıbrıs meselesi gibi 2. Dünya Savaşı’ndan sonra Türk dış politikasının temel konularına panoramik bir bakış sunan ve birçok üniversite ile araştırma merkezinin kütüphane raflarında yerini alan Turkey’s Foreign Policy in Transition, 1950-1974 yayımlandı. Akabinde, önceki çalışmanın bir güncellemesi olan ve Soğuk Savaş’ın ardından küresel çıkarımlarla, uluslararası arenada gözlemlenen son gelişmeleri ele alan Turkish Foreign Policy: Recent Developments 1996’da yayımlandı.[23]  

The Turks of Bulgaria: The History, Culture and Political Fate of a Minority (1990), geçmişte ve 1980’lerde etnik-dinî azınlık olarak Bulgaristan Türklerinin durumunu ele alıyordu.[24] Geç Osmanlı dönemi ve Cumhuriyet Türkiye’si arasındaki süreklilikleri ve kopuşları açıklamaya çalışan Ottoman Past and Today’s Turkey (2000), bugüne dek bu kategorideki son başlıktı.[25]

Karpat’ın kitapları arasında farklı tür bir çalışma tek başına durur. İlk kez 1968’de yayımlanan Political and Social Thought in the Middle East, bölgenin entelektüel iklimini yansıtan Ortadoğu’nun önemli metinlerinin çevirilerinden oluşur. Bu çeviriler, Anglo-Sakson dünyasının okuruna alıntıları anlamlı bir bağlama yerleştirmelerine yardımcı olmak amacıyla kısa girişlerle sunulmuştur. 1982’de, oldukça genişletilmiş ikinci bir versiyonu, o dönemde Kemal Karpat ile birlikle çalışan birkaç lisansüstü öğrencisinin yardımıyla İran ve İsrail hakkında maddeler de eklenerek yayımlandı.