İnsan Hakları Belgesel Film Günleri’nin 14.’sü, şu günlerde sürüyor. Türkiye’de istikrarla, özenle sürdürülen kıymetli işlerden. Filmlerin 10-17 Aralık arasında çevrimiçi gösterime sunulduğu Hafta’nın bu yılki teması: “İşkence ve kötü muamele yasağı.”[2]

2019’daki 10. İnsan Hakları Belgesel Film Günleri’nde gösterilen bir film vardı: Terminalde Ölüm.[3] İsrail’de 2016’da gerçekleşen bir linç vakası. Beerşeba terminalinde otobüs bekleyen Eritreli gencin, “teröriste benziyor” diye linç edilerek öldürülüşünü gösteriyor. Hem İsrail örneğinde sıradan-gündelik ırkçılığı ve “terörist” heyûlasını, hem de linç ‘fenomenini’ konu etmesi bakımından, müstesna bir iş. 

İnsan Hakları Belgesel Günleri misali, veya kadın filmleri festivali, işçi filmleri festivali misali, bir linç filmleri festivali veya … günleri de tertip edilebilir, memleketimizde.

2022 yılının üzerinde en fazla konuşulan iki filminin, Emin Alper’in Kurak Günler’i ve Özcan Alper’in Karanlık Gece’sinin, linçle ‘yakından’ ilgili filmler olduğunu hatırlayalım. Kurak Günler dramatik doruk noktasına linç girişimiyle yükseliyor, Karanlık Gece tamamen bir linç vakası etrafında dönüyor.

***

Sinemamızda klasik denebilecek linç filmi, Vurun Kahpeye’dir. Halide Edip’in aynı adlı romanından (1926), üç defa sinemaya uyarlandı: 1949’da (yönetmen Ömer Lütfi Akad; Sezer Sezin ve Kemal Tanrıöver),  1964’te (yönetmen Orhan Aksoy; Hülya Koçyiğit-Ahmet Mekin) ve 1973’te (yönetmen Halit Refiğ; Hale Soygazi-Tugay Toksöz). Roman, edebî kanonun mümtaz bir parçasıdır. Millî Mücadele döneminde, İstanbullu Aliye öğretmenin, ilk görevinde bir taşra kasabasında başına gelenleri anlatır. Kuvayı Milliye’yi destekleyen aydınlanmacı Aliye, Kuvayı Milliye’ye muhalif, hilafetçi, yobaz prototipi Hacı Fettah’la ihtilâf halindedir. Fettah’ın “kahpe” çamuru attığı genç öğretmen (bir Kuvayı Milliye subayıyla aşk ilişkisi vardır), bir linç saldırısının kurbanı olur.

Linç sahnesinde (Orhan Aksoy çekimini örnek alıyorum), Aliye öğretmenin haykırışı dikkate değerdir: “Daha düne kadar düşmanın adamlarıydılar… Beni değil asıl bunları öldürün. Bana değil, Fettah’a, Hüseyin’e vurun!” Bu sözler romandan alınmadır. Romanda, etraftan Aliye’yi kurtarmaya çalışanlardan da, “Önce bu hınzırları gebertelim,” diye bağıranlar çıkar. Can havliyle söylenmiş sözlerdir elbette; yine de bir haklı linç fikrini sezdirirler izleyiciye. Asıl gebertilecekler, asıl vurulacaklar vardır.

Klasik linç filmimizin, linçi bir skandal olarak ele alan klasik filmin, bir linç saldırısını bizzat bir barbarlık, bir insanlıktan-çıkma olarak görmekten önce, onun haklılığını, kime kıydığını kollayan bir tutuma göz kırptığını söyleyebiliriz, yani. Burada skandal, bizatihi linçten ziyade, lincin onu hak edenler yerine, hak etmeyenleri hedef almasındadır. Bu sahneyi, “Türkiyelinin linç karşısındaki davranışları” töresinin belirtilerinden biri sayabiliriz.

***

Güncel iki linç filminden önce kısaca, Bilge Olgaç’ın Kerem Korcan’ın aynı adlı romanından (1967) uyarladığı Linç filmini not edelim (1970). Hapishanede geçen bu filmin kahramanı Arap Kadir, gerek müdür ve gardiyanların uyguladığı, gerek mahpusların birbirlerine uyguladığı zorbalıklara karşı durur. Filmin sonunda, gardiyanların kışkırttığı mahkûmlar Kadir’i linç ederek öldürürler. Bu film, -tıpkı roman gibi-, linçi sorunsallaştırmakta Vurun Kahpeye’den ileridir. Linçi bizzat insanlık dışı bir hadise olarak resmeder.

***

Günümüz linç filmlerine,  Karanlık Gece’ye ve Kurak Günler’e gelelim. Önce, bu iki filmde linçin bariz kötülük olarak resmedildiğinin altını çizmek gerekir. Faillerin-kurbanların kimliklerinden, ‘sicillerinden’ bağımsız olarak böyledir.

Sonra, bu filmlerde linçin saiklerine bakalım. Niçin linç ediyor, ediliyorlar? Özcan Alper’in Karanlık Gece’sinde, köye yeni atanmış orman muhafaza memuru Ali’nin linç edilmesinin “niçin”leri çoğuldur. Kimsenin takmadığı yasal hükümleri doğayı koruma azmiyle bilfiil uygulamaya kalkışarak avcılara müşkülat çıkarttığı için… Bu çıkıntılığından ötürü bizzat bir memur arkadaşı onu “terörist” diye bile yaftaladığı için… Yakışıklılığıyla, ekolojizmiyle, kendi başına takılmasıyla falan, “şehirli zibidi” olarak kendisine gıcık olunduğu için… Saikler çoğul olmak yanında çelişkilidir de. Ali, köyün güzel kızıyla görüştüğü, böylece ‘kadınlarımızı elimizden alıyor’ rivayetini kışkırttığı için hedef olmak yanında; o “şehirli zibidi” imgesinin refakatçisi olarak, “ibnelik”le de ‘itham’ edilir.

Saiklerin çoğulluğu, linç edilmeyi ‘hak ettirecek’ sebeplerin çokluğu olarak görülmemeli. Film, linçi mazur göstermeye yanaşmaz. Bu sebepler, avcıların işini zorlaştırması dışında, ‘mevhum,’ yani evhama dayalı, rivayet makinesiyle çoğaltılmış sebeplerdir. Linçin kurbanına değil, faillerine ait sebeplerdir. Karanlık Gece, linçin sebebini kurbanın yaptıklarında (“suçunda”) değil, linç edenlerde aramamız gerektiği açıkça ‘söyler’ bize. Linçte, “niçin yapmışlar?” sorusunun yanlış bir soru olduğunu, dahası skandal bir soru olduğunu söyler.

Nefret söylemi, hınç ve hasetin birbirine dolandığı bir dikenli çalı topağı, yuvarlana yuvarlana, çalı çırpıyı, çeri çöpü toplayıp büyüye büyüye gelir ve linç felâketini yaratır.

***

Kurak Günler’de de linçin çoğul dinamiğini görürüz. Genç savcı Emre ile yerel gazeteci Murat, idare-i maslahatı kurcaladıkları için nefret uyandırırlar. Savcı, bir Roman’ın şahitliğiyle eşraftan birini tutuklatmaya kalkar; yani adeta insan-altı gibi görülen, eşit addedilmeyen Roman kadını eşit hukuk öznesi gibi görerek, imtiyazlı/makbul vatandaşlık sözleşmesini ihlâl eder. Emin Alper eşitlik korkusu kavramıyla mühürlüyor bu durumu. Yerel gazeteci, yerel güç odağı ve iktidar partisi mensubu belediye başkanına muhalefetiyle zaten bozgunculuk timsalidir. ‘Dahası,’ savcı ve gazetecinin eşcinsel oldukları ‘şüphesinin’ dikenli çalı topağı, yuvarlanıp geliyordur.

Karanlık Gece’de avcıların ve heteroseksüel erkeklerin hissettiği tehdit, Kurak Günler’de daha güçlü bir saiktir. Ekolojik yıkımın yol açtığı susuzluk, büyük bir felâket olarak kasabanın üzerinde asılıdır. Büyüyen tehdit algısının tedirginliğiyle, belediye başkanının afakî ve hamasî “çözeceğiz” vaadine bağlanmak, bu vaatlerin yersizliğini anlatan gazeteciye inanmaktan daha iç rahatlatıcıdır. Tehdit algısının daralttığı ruhlar ve zihinler, “bozguncuların” üzerine boşalır. Günah keçisidirler. Tıpkı Karanlık Gece gibi, Kurak Günler’de de, sebebi, linç edilenlerde değil linç edenlerde aramak gerektiğini görürüz.

Kurak Günler’de linçi tetikleyen an, bir zafer anı. Seçim zaferi kutlamasında ortaya çıkan kirli neşe, linç güruhuna yakıt olur. O anın özgüveniyle haplanmışçasına, zaferin tadını linçle çıkarmaya girişirler. Zevkin doruğunu, nefret performansında bulurlar; belki de en iyi tanıdıkları, içinde kendilerini evlerinde hissettikleri duygu, nefrettir. Linç sefasıdır…[4] Kutlama sevincinin nefret cinnetine dönüşmesi, Kurak Günler’in linçin duygulanım ekonomisiyle ilgili güçlü katkısıdır.

***

Linç güruhu, dedik. Özellikle Kurak Günler, linçin güruhlaştırıcı dinamiğini irkilterek gösterir. Epeydir artık “grup, topluluk” anlamına kullanılır hale gelen güruhun, insanı sürü hayvanına dönüştüren bir ‘deneyim’ olarak, tam da linç pratiğinin meydana getirdiği bir hal olduğunu gösterir.[5] İnsan bir kitle hali olarak güruh, linçin öznesi değil, nesnesidir de; hem linç eden güruhtur, hem de linç, güruhlaştırır.

***

Karanlık Gece, linçteki saklı suç ortaklığını gösterir. Ortak sır olarak kaldığı müddetçe, linçteki suç yok hükmündedir. Bilinç dışında, kâbuslarda saklandığı yerden çıkarıldığı, çıkarılmaya cesaret edildiği zaman, yani kendisiyle yüzleşildiğinde, sorun olur. Güruhun anonimliğinin örttüğü perde kalkıverecektir çünkü.

Güruhun anonimliğinin örttüğü perdenin bir an kalkması, işte, Kurak Günler’de linç kurbanlarının kurtulmasını sağlar. Ki, Kurak Günler’i linç filmleri içinde müstesna kılan bir yanı da, linç saldırısına uğrayanların kurtulması - en azından kurtulmuş görünmesi. Savcı ve gazeteci, kuşatıldıkları evden çıkıp, güruhun içinden yürüyerek çıkıp arabalarına giderler. Güruh donakalır. İkilinin kalabalığın arasından geçerken onların yüzlerine, gözlerine bakması, kişileri güruhun anonim parçası olmaktan bir an çıkartır, onları kişi yapar. Bakan gözün –itibardan düşmüş de olsa- savcı olması, güruhun anonimliğinin korumasını kaldırarak ceza tehdidini yakına getirir.[6] Linçi ‘kolaylaştıran’ hatta mümkün kılan cezasızlık emniyeti, bir anlığına, sallantılı hale gelir.

Linç kurbanlarının rollerinden dışarı çıkmasının, -üstelik bunu daha anlaşılır bir tepki olan karşı-şiddete de başvurmadan yapmasının-, şaşırtma etkisi de başlı başına dikkate değer.  Karanlık Gece’deki avcılar, av hayvanlarını Freiwild olarak görüyorlardı. Düz çevirisiyle ve orijinalinde “avlanması serbest yaban hayvanı” demek olan bu Almanca kavram, zaman içinde dönüşüp, “korumasızca keyfî muameleye tabi insan” anlamını kazanmıştır. Linç kurbanları Freiwild’dir,avlanması serbest yaban hayvanı gibidirler. Freiwild olsa olsa kaçmayı deneyebilir, pençe atabilir, ısırabilir, ama neticede avlanması ‘haktır,’ tabiatın ve törenin icabıdır. Linç güruhu, linç kurbanlarını da öyle görür. Kurak Günler’de Emre ile Murat’ın linç güruhunun arasından sakince yürümesi, Freiwild statüsünü ‘tanımamanın,’ onu sarsmanın bir jesti, aynı zamanda…

***

Linçin korkunçluğunu, karanlığını, barbarlığını gösteriyor bu filmler; her şeyden önce, kesinlikle kurbana değil faile bakmak gerektiğini gösteriyor; “bunu hak edecek ne yapmışlar?” sorusunu teklif dahi edilemez saymak gerektiğini gösteriyor.

[1] Bu yazı, 18-22 Ekim’de düzenlenen Ulusal Psikiyatri Kongresi programında, Ayşe Devrim Başterzi ve Emin Alper’le beraber katıldığımız “Kurak Günler: Medeniyet Kaybından Linç Girişimine Yıkılan, Yozlaşan, Çöken Yanıklar’ı Anlamak” başlıklı panelde konuştuklarımıza dayanıyor. Ayşe Devrim ve Emin’in görüş ve yorumlarından bol bol yararlandım. Teşekkür borçluyum.

[2] https://tihv.org.tr/duyurular/tihv-14-insan-haklari-belgesel-film-gunleri-yola-cikiyor/

[3] https://bianet.org/yazi/lince-beraat-228362

[4] “Linç sefası,” Todd McGowan’ın Irkçı Fantezi kitabının bir alt bölümünün başlığıdır: “Linç festivali ırkçı fantezinin uç noktasıdır.” (çev. Erkal Ünal, Axis Yayınları 2023, s. 202.)

[5] https://birikimdergisi.com/haftalik/7484/guruh

[6] Buna da panelimizde Emin Alper dikkat çekti.