Ağza alınmayacak denli müstehcen bir kelime olduğu için sadece baş harfiyle anılıyor Sözlük’ün[1] bu seferki maddesi. “Nigger”ın siyaseten doğruculuk filtresinden geçirilmiş hali olan “the N-word” ifadesini Türkçe’de “N kelimesi” ya da “N nokta nokta” diye karşılamak mümkün. Ve fakat kelimenin filtresiz, dolayımsız, ham halini Türkçe’ye çevirmek zor, zira “siyah” İngilizce’deki “black”e, “zenci” ise “negro”ya karşılık geliyor; “nigger”ın hakaretamiz tınısına Türkçe’de tam bir karşılık yok. Gerçi bağlamına, nasıl tonlandığına göre “zenci” bazen benzeri bir işlev görebiliyor. 

Siyahın Latincesi “niger”den türemiş olan “nigger” 18. yüzyılda ırka dair görece nötr bir nitelemeyken zamanla Afrika kökenlileri aşağılayıcı bir kelimeye dönüşmüş. Kölelik ve onun sonunu getiren iç savaştan 1960’lı ve 70’li yılların yurttaşlık hakları mücadelesine, oradan günümüzün “Black Lives Matter” (Siyah Yaşamlar Mühimdir) hareketine uzanan siyah ırkın kanlı tarihinin bütün acısı sinmiş bu epi topu altı harflik kelimeye. O yüzden de nüfusun yaklaşık %14’ünün siyah olduğu ABD’de kullanımı alabildiğine netameli bir tabir.

İlginçtir, siyah camiada sıklıkla kullanılan bir hitap şekli “nigger”. İnsanlar birbirine neredeyse “ahbap” dercesine bir doğallıkla “nigger” diye hitap edebiliyor. Gay’lerin birbirine “ibne” diye seslenmesine benzer bir durum söz konusu. Tabii, bu ancak “biz”den olanlara müstesna – ya da bizden olmasalar da bizden kabul edilen şahıslara (örn. siyah arkadaşlarıyla, onlara “nigger” diyebilecek ve onların kendisine aynen mukabele edebileceği denli sıkıfıkı olan bir beyaza). Halbuki aynı kelime “biz”den olmayan birinin ağzında galiz bir küfre, bir nefret söylemine dönüşüveriyor. Bu sebepledir ki habercilik, akademik çalışma, vb. vesilesiyle bu kelimeyi illa sarfetmesi gereken “diğer”leri için “the N-word” tedavüle girdi.[2]   

Aslında siyah camia içinde kullanımı da tartışmasız değil. Kimi siyahi ünlüler, “nigger”ı beyazların elinden kurtarıp sahiplenmenin siyahlar için doğru bir yaklaşım olmadığı kanaatinde. Örneğin, stand-up komedinin efsanevi isimlerinden merhum Richard Pryor yıllarca gösterilerinde sayısız defa “nigger” ifadesini kullandığı halde (ki 1974’teki bir albümünün adı “That Nigger’s Crazy”dir) Afrika’ya yaptığı bir ziyaret sonrasında artık bu kelimeyi kullanmaya tövbe ettiğini yine bir gösterisinde ilan etmişti.[3]  Afrika’da ırkdaşlarının güzelliğini, asaletini görüp adeta ruhani bir uyanış yaşayan Pryor, “nigger”ın iflah olmaz derecede kirlenmiş bir niteleme olduğuna kanaat getirmiş, seyircilerini, sevenlerini kendisiyle birlikte artık bu kelimeyi kullanmamaya çağırmıştı. 

“Nigger” sadece siyahlar ile diğerleri arasında değil, siyah camianın kendi içerisinde de bir ayrışmanın göstereni aslında. Bu sosyal/sınıfsal ayrışmayı, Pryor’ın halefi diyebileceğimiz, bir başka ünlü stand-up komedyen Chris Rock’ın gözlemleri çarpıcı bir şekilde özetliyor. Siyahlar ve “nigger”lar arasında keskin bir hat çeken Rock’a göre “nigger”lar, cehaleti erdem sayan, televizyonunu çaldığı komşusunun ertesi gün evine gidip “hayırdır, hırsız mı girdi?” diyecek kadar aymaz, en temel sorumluluklarını yerine getirdiği için iltifat bekleyen (“ben çocuklarıma iyi bakarım”), arabasının afili jantıyla övünen…yani, özetle lumpen siyahlar.[4] Rock, siyahları “nigger” illetinden kurtarmak için bazen Ku Klux Klan’a katılmayı bile düşündüğünü söylüyor! Rock’ın “nigger”lara bu kadar yüklenmesinin sebebi, tüm ırksal adaletsizliklere rağmen siyahların bizzat kendi mağduriyetlerinde payı olduğunu düşünmesi. Tabii, ancak Chris Rock gibi, kendisi siyah ve siyah camiada çok sevilen bir şahsiyet ABD’de siyah olma hallerine dair bu kadar kışkırtıcı, “siyaseten yanlış” şakalar yapabilir, kariyerini sonlandırmadan.   

Peki, siyah olmayanların “N-kelimesi”ni kullanmalarının caiz olduğu durumlar var mıdır? Bu soru son son hiphop bağlamında çok tartışılmakta. “Nigger” ve onun sokak ağzıyla, son hecesi yuvarlanarak söylenen şekli “nigga” hiphop şarkı sözlerinde en sıklıkla kullanılan kelimelerden. Bir nevi sözlerin harbiliğinin, sahiciliğinin nişanesi. Ve fakat hiphop’un ırklar-aşırı cazibesi yukarıda bahsolunan bizler/diğerleri ayrımını bulanıklaştırıyor. Yakın dönemde, Afrika kökenli Amerikalı olan iki meşhur şahsiyet, hiphop müzisyeni Kendrick Lamar ve yazar Ta-Nehisi Coates, “N kelimesi”nin beyazlar tarafından kullanımı tartışmasına müdahil oldular ve her ikisi de beyaz müzikseverlerin, özellikle siyahların bulunduğu bir ortamda, şarkıya eşlik etmek için bile olsa “nigga”/“nigger” kelimesini telaffuz etmekten kaçınması gerektiğini savundu. İlk vakada Lamar, sahneye davet ettiği beyaz kadın bir seyirciyle birlikte içinde defalarca “nigga” geçen bir şarkısını icra ederken hayranına müdahale edip söz konusu kelimeyi “beep”lemesini istedi. Diğer vakada, Coates’la yapılan bir söyleşide söz alan yine genç beyaz bir kadın, bir hiphop konserinde hep bir ağızdan şarkı söylenirken kendisi gibi siyah olmayanların “N kelimesini” dillendirmesinin bir sakıncası olup olmadığını sordu yazara. Coates’un yanıtının özü şöyleydi: 

“Beyazlar için hip hop dinleyicisi olup ‘nigger’ kelimesini kullanamamak aslında çok ama çok zihin açıcı. Siyah olmanın ne demek olduğuna, onların dünyasına küçük bir perde aralamanızı sağlıyor. Zira siyah olmak demek insanların sizin yapamadığınız şeyleri yapmasını seyreyleyerek, onlara katılamadan bu dünyayı arşınlamak demek. Bu yüzden [bu kelimeyi kullanmaktan] imtina etmekten öğrenecek çok şey var diye düşünüyorum.”[5]   

Coates’un işaret ettiği empati kurma imkanı önemli bir husus, kuşkusuz. Bununla beraber hiphop endüstrisinin ticari boyutunu öne sürüp Lamar ve onun gibi başarılı siyah müzisyenlerin zenginleşmesinde azımsanmayacak bir payı olan beyaz müzikseverlerin böyle bir sansüre uğramasını çifte standart addedenler var. Meselenin diğer boyutu da sanatsal alanın özgüllüğü. Bir müzisyenin şarkılarına duydukları hayranlık paydasında biraraya gelmiş insanlar, kolektif bir esriklik halinin hakim olduğu bir canlı performans esnasında gündelik hayattaki sınırları aşamaz mı? Biz/diğerleri ayrımı en azından bu durum özelinde askıya alınamaz ve hatta alınmamalı mı? Öyle ya, konserde “N kelimesi”nde es vererek şarkıya eşlik eden beyaz müziksever evine giderken arabasında bangır bangır aynı şarkıları çalacak muhtemelen — ve belki de siyahların yaşadığı muhitlerden geçerken. O esnada şarkı sözlerini bizzat mırıldanmaması yeterli olacak mı Lamar ve Coates’un dikkat çektiği hassasiyetler açısından? Yeterli değilse, söz konusu sansürü bu tür durumları da kapsayacak şekilde gittikçe genişletmek midir çözüm? Yoksa Richard Pryor’ın yaptığı gibi sanatçının kendisinin bu kelimeden feragat ederek rol modeli olması mı? 

Gerçi sokak/getto kültürüne ayna tuttuğu sürece hiphop’un “nigger”dan, “nigga”dan vazgeçmesi zor. Benzer bir durum edebiyat için de geçerli. Örneğin, Türkiye’de de iyi bilinen Huckleberry Finn ve Tom Sawyer’ın Maceraları’nda Mark Twain “nigger” kelimesini tam 219 kez kullanmış! (Türkçe’ye nasıl çevrildi acaba? Muhtemelen “zenci” diye.) Twain, ırkçı olduğu için değil, konu edindiği mekân ve zaman diliminin gündelik dilini yansıtma maksadıyla “N kelimesi”ne bolca yer vermiş. Ve hatta bazen kelimeyi, taşıdığı ırkçılığı hicvetmek maksadıyla kullandığını saklama gereği dahi duymamış. Örneğin, nehir gemisindeki patlamada can kaybı var mı diye soran biri, “Yok, bir ‘nigger’ ölmüş” cevabını alınca “Ha iyi, çünkü bazen insanlar zarar görebiliyor” diye karşılık verdiğinde[6] Twain’in burada maksadının ırkçılık değil, tersine onu deşifre etmek, tiye almak olduğu aşikâr. Ve fakat okurların genç yaşta tanıştığı bir eser olduğundan günümüzde kitabı bu “sakıncalı” unsurdan arındırma girişimleri de yok değil. Kimbilir, belki bu eserin, içinde 219 adet “N kelimesi” ifadesi geçen bir versiyonu okutuluyordur çocuklara ABD’nin bir yerlerinde. 

“Zenci” demişken…Cumhurbaşkanlığı seçim kampanyasının sonlarına doğru mitinglerde Muharrem İnce sürpriz bir hamleyle AKP’yi “Beyaz Türk”, kendi seçmen kitlesini “zenci” diye nitelemeye başlamıştı. O güne dek “Beyaz Türk”ün CHP tabanıyla özdeşleşmiş bir kategori olduğu göz önüne alındığında duble ilginç bir koşutluktu bu. Belli ki İnce, bir zamanların mazlumu AKP’nin iktidarda iyice zenginleşip palazlanarak muhalefete ikinci sınıf vatandaş muamelesi yapar hale gelişini anlatmanın en kestirme ifadesi olarak bu ırksal teşbihi seçmişti. Teşbihte hata olmaz derler ama şayet AKP’liler Beyaz Türk ise, “zenci” HDP’lilere daha bir yaraşır sanki – ki iktidar nazarında kendileri daha ziyade “nigger” aslında. Her halükârda umarız muhalefetin akıbeti Festus Okey’inkine[7]  benzemez…

[1] Bu Sözlük’ün maksadına dair bir giriş yazısı için bkz.