İsminden pek anlaşılmıyor ama Alaska Daimi Fonu aslında epeyi ilginç bir vakıa. Alaska’da petrol çıkaran şirketlerin bunun karşılığında eyalete ödedikleri bedelin bir kısmının[1] biriktirildiği bu Fon, hem petrol er ya da geç suyunu çektiğinde gelecek nesillerin de bu gelirden faydalanmasına yönelik devasa bir tasarruf hesabı işlevi görüyor hem de Fon’un ne kadar kâr ettiğine bağlı olarak herkese senelik bir kâr payı ödenmesi vasıtasıyla Alaskalılar’ın bütçelerine destek sağlıyor. Benzeri fonlar Norveç ve Kuveyt gibi petrolü bol başka yerlerde de mevcut olmakla birlikte Alaska’nın ayırdedici yanı doğrudan vatandaşlara yapılan ödeme. Alaska’nın ABD’de gelir ya da satış vergisi uygulamayan tek eyalet olduğu da göz önüne alındığında Alaska hükümetinin, Alaska’lılardan gelir toplamadığı gibi sırf orada yaşadıkları için onlara üzerine para verdiğini söylemek yanlış olmaz.
1976 yılında 734.000$ ile kurulan Fon’un günümüzdeki değeri yaklaşık 60$ milyar.[2] Fon’un büyük bir kısmı devlet tahvilleri şeklinde tutulsa da hisse senetlerinin yanısıra kimi sıradışı yatırım araçlarına da başvurulduğu oluyor. Örneğin, Fon, Portekiz’de bir alışveriş merkezine ve Massachusetts eyaletinde bir rehabilitasyon hastanesine sahip.[3] Bu yatırımlardan elde edilen kazançlardan, Fon’un enflasyon karşısında erimesini önleyecek bir miktar ve işletme masrafları düşüldükten sonra geriye kalan meblâğ Alaskalılar arasında her sene pay ediliyor. Bu kâr payını alabilmek için önceki sene boyunca Alaska’da ikamet etmiş olmak gerekiyor.
2017 senesinde 615 bin Alaskalı’ya kişi başı 1.100$’dan toplam yaklaşık 674$ milyon dağıtılmış.[4] 2018 için açıklanan rakam 1.600$. Kâr payının dağıtıldığı ilk sene olan 1982’den bu yana meblâğ en düşük 331$, en yüksek 2.072$ olmuş. Bunlar nominal rakamlar; enflasyon hesaba katıldığında biraz daha farklı bir tablo ortaya çıkıyor ama özetle, enflasyon da dikkate alındığında, Fon kâr payı dağıtmaya başladığından beri Alaskalılar’ın cebine her sene ortalama 1.672$ girmiş.[5] Demek ki 1982’den beri Alaska’da yaşayan bir şahıs sırf bu eyalette ikamet ettiği için günümüz parasıyla toplam 60$ bin daha zenginleşmiş. Gerçi senelik ortalama hane gelirinin 2017’de 86$ bin olduğu bir eyaletten bahsediyoruz ama akmasa da damlıyor, damlaya damlaya gölet oluyor. Üstelik çocuklar da bu kâr payından nasiplendiği için ailenin ne kadar büyük olduğuna bağlı olarak Alaska Daimi Fon’undan haneye aktarılan kaynak o denli artıyor.
Ne var ki Fon iki senedir tahminlerin oldukça altında kâr payı dağıtıyor. Eyalet bütçesindeki kriz sebebiyle vali Bill Walker 2016’da veto hakkını kullanarak senelik ödemeyi standart formülün öngördüğü miktarın yarısına düşürdü. 4 milyar dolarlık bütçe açığıyla başetmek için kurulduğundan bu yana Fon’un kazancına ilk defa el atılması Fon’un geleceği adına endişe verici bir gelişme. Kâr payını muhafaza etme adına siyasi yelpazenin solunda yer alanlar gelir vergisi toplanmasını öneriyor, sağ kanat eyalet harcamalarının kısılmasını.[6] Fakat hemen herkes Fon’un idame ettirilmesinden yana.
Alaska Daimi Fon’unun Alaskallılar’a yaptığı ödemeler son zamanlarda sıklıkla gündeme gelen “evrensel temel gelir” (universal basic income) –nam-ı diğer “vatandaşlık geliri”– fikriyle çok benzeşiyor. Evrensel temel gelir de Alaska Fon’u gibi herkesin –yoksul ya da zengin, genç ya da yaşlı– bir vatandaşlık hakkı olarak ve düzenli bir şekilde devletten nakdi bir transfer almasını öngörüyor. Alaska Fon’unun asli farkı Fon’dan gelen gelirin seneden seneye, bazen kaydadeğer oranlarda değişiklik arz etmesi ve temel gereksinimlere yetecek bir seviyede olmayışı. Yine de özü itibariyle, Alaska Daimi Fon’undan eyalet ahalisine ödenen kâr payını bir evrensel temel gelir çeşidi olarak kabul etmek mümkün olsa gerek. Ve fakat bizzat neredeyse dört sene Alaska’nın valiliğini yapmış (ve 2008 yılında John McCain’nin yanında ABD Başkan Yardımcısı adayı olarak seçimlere girmiş olan) Sarah Palin bundan bihaber olsa gerek; zira 2016’da yaptığı bir konuşmada ABD’de sosyalist fikirlerin yükselişe geçişine dair endişelerini dile getirirken Kaliforniya’daki bir pilot uygulamaya ithafen “Şimdi de birileri kalkmış evrensel temel geliri savunuyor ve hatta bunu bir şehirde denemeye soyunuyor” diye buyurmuştu.[7] Bunun üzerine birçok yorumcu Palin’e Alaska Daimi Fon’unu hatırlatmakta gecikmedi.
Onyıllardır süregittiği ve oldukça büyük bir nüfusu kapsadığı için Alaska deneyimi, evrensel temel gelirin ekonomi ve özellikle de iş piyasası üzerindeki etkilerini merak edenler için eşi az bulunur bir veri kaynağı teşkil ediyor. Evrensel temel gelire –sağ cenahtan– yöneltilen başlıca eleştirilerden biri bu uygulamanın çalışma gerekliliğini azaltmak vasıtasıyla istihdamı düşüreceğidir. Alaska verisi üzerinden bu tezi ampirik bir analize tabi tutan iki ABD’li araştırmacı, iddia edilenin aksine vatandaşlık gelirinin genel istihdam üzerinde bir etkisi olmadığı, kaydadeğer tek etkinin yarı-zamanlı çalışmadaki görece ufak bir artış olduğu sonucuna varıyor.[8] Yani yedek işgücü ordusunun aşınacağından endişe edenler müsterih olsun.
Evrensel temel geliri tam da bu sebeple –bu sefer sol cenahtan– eleştirenler de var. Böylesi bir gelir sisteminin, derin ekonomik eşitsizliklere çare olmayıp sadece bir yara bandı işlevi göreceğini düşünen kimi sosyalistler için bu radikal siyaset kisvesine bürünmüş alabildiğine reformist reçeteyi reddetmek gerek.[9] Vatandaşlık geliri fikrini 2016 ABD Başkanlık seçimi yarışında Hilary Clinton’ının “Amerika için Alaska” (Alaska for America) sloganıyla kampanyasına dahil etmeye kalkışmış olması reformizm eleştirisi lehine bir durum gibi görünüyor. Öte yandan Clinton’ının “gerçekçi” olmadığı nedeniyle[10] nihayetinde bu projeden geri adım atmış olması vatandaşlık geliri fikrinin belki de o kadar reformist olmayıp radikal bir potansiyel barındırdığına işaret ediyor.
Evrensel temel gelirin kapsamlı bir tartışması bu yazının harcı değil ama bu fikrin Alaska’da hayata geçirilme biçiminin bir tehlikesine işaret etmeden geçmeyelim. Küresel ısınmanın, geleceğe dair bir tehdit olmaktan çıkıp vahim etkileri şimdiden gözlemlenen bir mesele olduğu düşünülürse doğal kaynakların sömürüsüne dayalı bir Fon’un arzulanırlığını sorgulamak lazım. Sarah Palin’in çok sevdiği “kaz, yavrum, kaz!”[11] sloganının yerküreyi getirdiği durum ortada. Zaten Fon kurulduğunda eyalet gelir vergisinin kaldırılmasının başlıca sebebi de bu petrol sarhoşluğuydu. Ve fakat petrolden gelen gelirin halka dağıtılmasının küresel ısınma ve doğa tahribatını meşrulaştırıcı bir yan etkisi, popülist bir işlevi var. Nitekim Alaska’nın Kuzeydoğu ucundaki koruma altındaki Arctic Refuge’ün[12] sondaja açılmasına ABD kamuoyunun çoğunluğu karşıt[13] iken Alaskalılar’ın çoğunluğu olumlu bakıyor.
Fosil-yakıtsever siyasetçi ve lobicilere akıl vermiş olmayalım ama çevreci uyanışın hızını kesmekte, Alaska’dan ilhamla, petrol ve doğalgaz üretimine endeksli bir vatandaşlık geliri modeli başarılı olabilir.
[1] Alaska Eyalet Anayasası’nın 15. maddesi uyarınca petrol gelirlerinin en az %25’i bu Fon’a aktarılıyor. Fon’un resmi websitesi için bkz. https://apfc.org/
[2] 31 Aralık 2018 itibariyle.
[4] https://pfd.alaska.gov/Division-Info/Summary-of-Applications-and-Payments
[6] http://inthesetimes.com/article/21544/alaska-universal-basic-income-dividend-taxes-permanent-fund
[8] Söz konusu araştırmanın bulgularının çok kısa bir özeti için bkz. https://news.uchicago.edu/story/universal-basic-income-policies-dont-cause-people-leave-workforce-study-finds. Araştırmada yarı-zamanlı çalışma artış oranı %18 olarak hesaplanmış.
[9] Bu minval bir yorum için bkz. http://eatonak.org/eatonak/page0/page38/page38.html
[11] “Drill, baby, drill!” sloganı 2008 seçimlerinde Cumhuriyetçiler tarafından kullanılmıştı.
[12] Uzun ismi “Arctic National Wildlife Refuge” olan bu bölge 78 bin kilometrekarelik yüzölçümüyle ABD’deki en büyük kamu arazisi, kutup ayılarından karibulara birçok hayvan türüne evsahipliği eden eşsiz bir coğrafya.
