İnsanların fazla bir beklentisinin olmadığı, sönük ve renksiz geçen seçim süreci herkesin umutlarının yeniden yeşerdiği bir sürprizle sonuçlandı. Sadece İstanbul ve Ankara’da değil, ülke geneline yayılan bir “dip dalga”dan bahsediliyor. Demek ki iklim gibi siyaset zemini de beklenmedik, ani değişimler gösterebiliyor.

Kazananlar, kaybedenler...

Yerel ve genel seçimlerde seçmen davranışı farklı oluyor. Hatta yerel seçimlerde büyükşehir belediye başkanı, ilçe belediye başkanı ve ilçe belediye meclisi seçimlerinde seçmenler farklı partilere oy verebiliyor. Bu nedenle 2024 seçiminin kazanan ve kaybedenlerini görmek için 2024 sonuçlarını 2023 milletvekili seçim sonuçları ile değil, fakat 2019 yerel seçimleri ile karşılaştırabiliriz.[1]

2024 yerel seçimlerinin kazanan ve kaybedenleri çok net: Kazananlar CHP ve Yeniden Refah (YRP). Kazananlar listesine Zafer Partisi (ZP) ve DEM Parti’yi (DEM) de ekleyebiliriz. Kaybedenler ise AK Parti (AKP), İYİ Parti (İP), MHP ve Saadet Partisi (SP). Kaybedenler listesine altılı masanın diğer üyelerine eklemek mümkün.

CHP, 2019 ile karşılaştırıldığında oyunu il belediye başkanlığında 3,3, ilçe belediye başkanlığında da 2,7 milyon artırdı (Tablo 1). Yerel seçime ilk kez giren YRP 2,5-3 milyon oy alarak bu seçimde üçüncü parti oldu. ZP’nin oyu beklediğinin çok altında olsa da azımsanmayacak düzeyde gerçekleşti. Oyu artan partilerden biri de DEM Parti. DEM Parti özellikle büyük illerde aday çıkardığı için 2019’a göre 2024’de yaklaşık 700 bin fazla oy aldı.

2024’ün kaybedeni AKP’nin oyu yaklaşık 3,5 milyon azaldı. Bu dönemde seçmen sayısı %7,5 artarken, AKP’nin oyunun %20 düşmesi kaybın ne kadar büyük olduğunu ve bunun sadece YRP’den kaynaklanmadığını gösteriyor. En çok oy kaybına uğrayan ikinci parti İP: İP’in oy kaybı (il belediye başkanlığında) %50’yi geçiyor. MHP ve SP’nin durumu da benzer. İlçe belediye başkanı seçimlerinde kısmen oyunu artırmasına karşın TKP ile TİP de beklentilerin çok altında kaldılar.

Tablo 1. 2024 ve 2019 yerel seçim sonuçları

Nerede kazanıldı, nerede kaybedildi?

Partilerin nerede kazandığı, nerede kaybettiğini görselleştirmek için Şekil 1’i hazırladım. Bu şekilde partilerin 2019 oy oranları yatay, 2024 oy oranları da düşey eksende yer alıyor. Her nokta bir ilçeyi temsil ediyor ve noktaların büyüklüğü o partinin aldığı oy sayısı ile orantılı. Düz siyah çizgi, eşit oranları gösteriyor. Oy oranının arttığı ilçeler çizginin üzerinde yer alıyor. 2019’un 0 olduğu noktalar, (ittifak nedeniyle) seçime girilmeyen ilçeler.

Şekil 1. 2019-2024 oy oranlarındaki değişim

Şekil 1’de de görüldüğü gibi AKP hemen hemen her yerde oy kaybı yaşadı. AKP’nin 2019’da oy oranının yüksek olduğu yerlerde oy kaybı çok daha fazla.

CHP’nin oy kazancının en yüksek olduğu yerler, 2019’da oy oranının düşük olduğu veya ittifak partilerine bıraktığı ilçeler. Örneğin 2019’da İP ittifak olarak Ankara-Keçiören’de 161 bin, İstanbul-Bağcılar’da 81 bin oy aldığı halde 2024’te CHP tek başına bu ilçelerde 245 bin ve 127 bin oy aldı, İP ise bu ilçelerde sadece 12 bin ve 4 bin oy alabildi.

CHP’nin 2019’da yüksek oranda oy aldığı bazı ilçelerde ciddi kayıp yaşadığı da görülüyor. CHP %50’ye yakın oy aldığı İzmir, Hatay ve Adana’da il belediye başkanlığı seçiminde yaklaşık 500 bin oy kaybetti.

MHP, İP ve SP’deki oy değişimi benzer bir yapıya sahip. Her üç parti de tüm düzeylerde ciddi oy kayıplarına uğramış durumda. MHP’nin 2019’da az oy aldığı bazı ilçelerde oy oranını artırdığını da belirtmemiz gerekiyor.

DEM Parti iki seçim arasında istikrarlı oy dağılımına sahip tek parti. DEM Parti’nin oy oranları 2019’da seçime girdiği bölgelerde yaklaşık aynı kalırken, oy sayısı yeni ilçelerde seçime girilmesi sonucu artmış durumda.

2024 yerel seçimlerinin bir başka özelliği ilçe düzeyinde baskın olan partilerin güçlerinin zayıflaması oldu. Örneğin 2019’da 10 binden fazla oy kullanılan 14 ilçede AKP, 11 ilçede DEM, 6 ilçede CHP ve 2 ilçede MHP %70’den fazla oy almıştı. 2024 seçimlerinde ise sadece 11 ilçede bir parti %70’den fazla oy alabildi (Tablo 2). Bu 11 ilçenin 9’unda DEM Parti’nin birinci parti olması, sadece DEM Parti’nin yüksek oy aldığı ilçelerdeki konumunu koruyabildiğini gösteriyor.

Tablo 2. 2024’te bir partinin %70’den fazla oy aldığı ilçeler (ilçe belediye başkanlığı seçimleri)

Not: 10 binden fazla seçmenin oy kullandığı ilçeler.

Bölgesel dağılım nasıl?

Sekiz partinin ilçe düzeyinde aldığı oy oranları Şekil 2’de görülüyor. Beklendiği gibi CHP (kısmen orta-doğu Karadeniz hariç) kıyı kesimlerindeki ilçelerin çoğunda oyların %50’den fazlasını kazanmış. CHP orta-batı ve orta-doğu Anadolu’daki bazı ilçelerde de birinci parti konumunda. CHP 151 ilçede oyların %50’sinden fazlasını kazandı.

Şekil 2. Partilerin ilçe düzeyinde oy dağılımı

AKP, CHP ve DEM Parti’nin aksine belirli bir bölgede yoğunlaşmamış durumda ve ilçe bazında oy oranı genellikle %20-50 arasında değişiyor. AKP’nin %50’den fazla oy aldığı 117 ilçe var.

Seçimin sürpriz partisi YRP de Türkiye genelinde oy alan bir parti. YRP kısmen Doğu Akdeniz ve Orta Anadolu’da daha güçlü. YRP sadece 12 ilçede %50’den fazla oy aldı.

DEM Parti her ilde en az bir ilçede aday çıkarmasına karşın Güneydoğu Anadolu dışında partinin oy oranı oldukça düşük. Bunun bir nedeni, yerel düzeyde CHP’nin desteklenmesi olabilir. Örneğin DEM Parti’nin İstanbul’daki oy oranı genel seçimdeki oy oranının oldukça altında. Güneydoğu Anadolu’daki ilçelerin hemen hepsinde DEM Parti birinci durumda (%50’den fazla oy aldığı ilçe sayısı 38).

MHP oy kaybına karşın geleneksel olarak etkin olduğu İç Anadolu’nun belirli kesimlerinde gücünü koruyor. Bu ilçelerin 44’ünde MHP’nin oy oranı %50’nin üzerinde.

İP, ZP ve SP Türkiye genelinde oy almakla birlikte hiçbir bölgede etkili görülmüyorlar. İP 4 ve SP 1 ilçede %50’den fazla oy aldı, ZP’nin Bursa-Gürsu’dan başka %10’dan fazla oy alabildiği bir ilçe bulunmuyor.

Erken seçim mi?

Yerel seçim sonuçlarının daha geçen sene yapılan genel seçimlerden çok farklı olması ve CHP’nin AKP’yi ilk kez geçerek birinci parti haline gelmesi, henüz güçlü şekilde olmasa da erken seçim konusunu gündeme getirdi. Tablo 3’te siyasi partileri yerel seçimlerdeki oy dağılımı (il/büyükşehir belediye başkanı oyları), seçimi kazandıkları illerin nüfus oranı ve milletvekili dağılımı yer alıyor.

Tablo 3. Yerel seçim, nüfus ve milletvekili dağılımı (%)

AKP ve MHP’nin yerel seçimde aldığı toplam oy oranı %38,7, AKP ve MHP’li belediye başkanlarının seçildiği illerin nüfus oranı ise sadece %28,2. Burada nüfus oranını, belediyelerin ekonomik gücünün bir ölçütü olarak değerlendirebiliriz. Buna karşın milletvekillerinin %52,5’i AKP+MHP’li. SP, İP ve (tabloda yer almayan) diğer partilerin yerel seçimdeki oy oranı %7,5, kazandıkları illerin nüfus oranı %1,1, fakat bu partiler TBMM’de %15,7 ile temsil ediliyorlar.

Yerel seçimler yasal olarak erken genel seçime yol açmaz, fakat muhalefet partilerinin yerel seçimlerde bu derece güçlü çıktığı durumda erken seçimler yönündeki baskıların zamanla daha da artacağını bekleyebiliriz.

[1] Karşılaştırma için il/büyükşehir belediye başkanı ve ilçe belediye başkanı sonuçlarını kullanıyoruz. İl/büyükşehir belediye başkanı seçimlerinde oylar iki aday üzerinde yoğunlaşırken, ilçe seçimlerinde diğer adayların daha fazla oy aldığını görüyoruz. 2023 seçim sonuçlarına ilişkin tüm veriler T24 sitesinden alınmıştır (https://secim2024.t24.com.tr/).