Ölmek öğrenilebilir mi? İnsanlık için mutlak ve er ya da geç karşısına çıkacak olan ölüm, yaşam içerisinde nasıl barındırılmalı? Yaşamın içerisinde, yaşam için nasıl bir işlev yüklenmeli ya da herhangi bir işlev yüklenebilir mi?

Bunlar, Edebi Şeyler’den çıkan Roy Scranton’ın Ölmeyi Öğrenmek kitabının bize sorduğu sorular. Dört sene boyunca ABD ordusunda görev yapıp, bunun bir kısmında Irak’ın işgaline katılan Scranton, askerliğinin ilk dönemlerinde ölümden ölesiye korktuğunu söylüyor. Bu korku cenderesinden, ancak, kendisinin ölümü fikriyle barıştığında, bir asker olarak kaçınılmaz sonunu her gün düşünüp, bunu sindirdiğinde çıkabiliyor.

Askerlik sonrası lisans, yüksek lisans ve doktora eğitimini tamamlamasının ardından, hayatında önemli bir yere sahip olan Irak deneyiminden çok da uzaklaşmıyor. Petrol kaynakları için açılan bir savaşın eski bir askeri olarak, karbon ve iklim krizi konularına eğiliyor, insanlığı bekleyen kaçınılmaz bir felaket olarak ekolojik çöküş üzerine düşünüyor ve sadece tek tek bireyler olarak değil, uygarlık olarak ölmeyi öğrenmemiz gerektiğini savunuyor.

Scranton’a göre birey olarak ölmeyi öğrenmek korkularımızdan ve bayağı alışkanlıklarımızdan; uygarlık olarak ölmeyi öğrenmemiz ise tekdüze bir varoluştan, kanıksadığımız yaşam biçimlerinden ve bunların bizlere dayattığı kimlik, özgürlük, başarı ve ilerleme gibi kavramlardan kurtulmamızı sağlıyor. Tıpkı bir gün öleceğini bilerek yaşayan insanlar gibi, toplum olarak da uygarlığımızın sonunun er ya da geç geleceğini ve bu sondan kurtulmak için hiçbir şey yapamayacağımızı anlamamız elzem. Ancak, insanların, bir gün öleceği gerçeğini yaşamını daha nitelikli hale getirmek için kullanması gibi, uygarlık olarak da, bize tanınan süreyi daha nitelikli, insani ve yaşanabilir hale getirme gibi bir sorumluluğumuz var.

“Yeni fikirler bulmamız gerek. Yeni efsaneler, yeni masallar ve yeni hakikat hikayeleri anlatmamız gerek. Kapitalizmin metalaştırarak ve asimile ederek iç ettiği çok dilli kültürle, yani insanlığın tarihi boyunca yarattığı derin, çeşitli ve zengin geleneklerle yeni bir akrabalık kurmamız gerek” (s. 14) diyor Scranton. Kapitalizmin ötesinde ve ona karşı, nasıl yeni birlikte yaşama biçimleri keşfedebileceğimiz üzerine düşünmemiz gerekiyor. İnsanların insanlarla ve insanların doğayla olan şeyleşmiş ilişkilerinin uzağında yeni bir insanlık halini hayal etmeye davet ediyor bizi.

İlerleyen sayfalarda, yine Irak coğrafyasına dönen Scranton, M.Ö. 2200 yılında değişen iklim şartları karşısında çaresiz kalan Sümerlerin, varlıklarını sürdürebilmek için çeşitli ilkel yöntemler keşfettiklerini ve bunda başarılı olduklarını aktarıyor. Üstelik insanlığın iklim şartları ile mücadelesi, değişen iklim şartlarına uyum sağlama kapasitesi tarih boyunca birçok kez sınanıyor. Değişen şartlar, insanlığın kültürünü de baştan sona değiştiriyor. Peki, Sümerler ile karşılaştırılamayacak günümüz teknolojik olanakları nasıl oluyor da güncel ekolojik sorunlara bir çözüm üretemiyor? Yanıtı çok basit: çünkü sorun tamamen politik. 

Fredric Jameson’ın “kapitalizmin sonunu hayal etmek dünyanın sonunu hayal etmekten daha zor” diyerek özetlediği güncel politik ahval, iklim krizi üzerine konuşmak için toplanıp toplanıp dağılan egemenlerin ikiyüzlülüğünü ortaya seriyor sadece. Varlığını sürdürmek için (hep daha fazla) üretmek ve bunu gerçekleştirmek için de karbona dayalı kaynakları kullanmak zorunda olan kapitalizm, ekolojik krizin bizatihi sorumlusudur. Hal böyleyken, kapitalist işleyiş içerisinden herhangi bir çözüm beklemek, neoliberal popülizm ile birlikte ulusçuluğun ve rekabetin dozunu arttırdığı böyle bir dönemde büyük ülkelerin el ele vererek bu krize bir dur demesini ummak körlükten başka bir şey değil.

Evet, ekolojik krizin doğmasında devasa şirketlerin payı, insanlığın geri kalanının payından daha fazla. Ama Scranton, bunu kolaycı bir açıklama olarak görüyor ve hepimizin bu krizdeki payını olabildiğince azaltması ve daha fazlası için mücadele içerisine girmesinin zorunlu olduğunu savunuyor. Bu sadece ekolojik mücadele ile sınırlı bir dönüşüm değil. İçerisinde debelendiğimiz sosyal medya çağında, bu teknolojilerin bize dayattığı ritimden kurtularak, “eleştirel düşünerek, felsefi tartışmalara girerek ve küstah sorular sorarak anlamların taşındığı elektrik hatlarındaki sosyal etkileşimleri askıya almalıyız. Yavaşlığı, detaylara önem vermeyi, düşüncede berraklığı, dikkatli okumayı ve derinlemesine düşünmeyi teşvik ederek yeni düşünce kapıları aralamalıyız” (s. 98).

Ölmeyi öğrenmek, bizden sonra gelecekleri hesaba katarak yaşamak anlamına da geliyor. Scranton, James Baldwin’in sözleriyle, kitabının meramını oldukça net bir şekilde açıklıyor: “Yaşama karşı sorumluyuz. İçinden geldiğimiz ve bir gün geri döneceğimiz o ürkünç karanlıktaki tek küçük fenerdir yaşam. Arkamızdan geleceklerin hatırına, bu geçitten mümkün olduğunca soylu bir şekilde geçmeliyiz.”